پنجشنبه, ۰۹ فروردین ۱۴۰۳

خشکسالی، کم آبی و ارزش ذاتی آب

 

 

 

تهیه، تنظیم و گردآوری گزارش: حجت اله انصاری (جابری)

کاج پرس - 14/ 06/ 1400 

 

 

گزارشی که از نظر شما می گذرد، حاصل پژوهشی دربارۀ آب، الگو و سرانه مصرف آن و بحران کم آبی در عرصه های مختلف مانند کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی در کشور و مقایسه آن با برخی کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه است که آشکار می سازد ظاهرا حکمرانی همه جانبه نگر بر مصرف آب کشور وجود ندارد.

 

حدود نیم قرن پیش، اوایل دهه پنجاه شمسی، اگر شخصی هرچند کارشناس و صاحب نظر دربارۀ بحران کم آبی یا خشکسالی هشدار می داد، به احتمال زیاد وی را دیوانه می پنداشتند یا تصور می شد اهداف سیاسی و خرابکارانه ای در سر می پروراند! همانگونه که قطعی بی دلیل آب، آنهم چند ساعت در روز بویژه در شهرهای بزرگ کشور بسیار عجیب و به نوعی وحشت آور به نظر می رسید.

 

 

در آن مقاطع زمانی، گذشته از آنکه مشکلات جهانی مانند تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین هنوز بحران ساز نشده بود، در داخل کشور بنا به دلایلی مانند عدم استفاده بی رویه از منابع زیرزمینی، وجود برنامه های تنظیم خانواده که نرخ رشد جمعیت کشور را تقریبا ثابت نگه داشته بود به گونه ای که در سال 1355 جمعیت ایران 33.7 میلیون نفر یعنی حدود یک سوم جمعیت کنونی؛ بحرانی به نام کم آبی وجود نداشت. لذا آب کالایی کم ارزش به نظر می رسید و هر وقت که می خواستی وجود داشت.

 

شاید اینها دلایل اصلی بودند که استفاده نادرست و بی رویه از آب کم کم به یک فرهنگ عمومی تبدیل شد و در دهه های بعدی با رشد انفجارگونه جمعیت به علت افزایش فرزندآوری، کاهش مرگ و میر اطفال به دلیل بالا رفتن سطح بهداشت، عدم توسعه روش های نوین آبیاری و آبخیزداری از یک سو و از سوی دیگر برداشت بی رویه منابع آب زیرزمینی اکنون دیگر؛ آب این منشاء حیات خدادادی ارزشمند، مانند کالایی کم ارزش و بخشی از محصولات کشاورزی که در جایگاه واقعی خود به چشم نمی آید و بی آنکه ارزش ذاتی و قیمت واقعی آن در محصولات کشاورزی مورد استناد قرار گیرد؛ تابعی از سودهای بازرگانی محصولات در مقاطع مختلف بازارهای داخلی و خارجی بوده و در معادلات و محاسبات نرخ تمام شدۀ کالاهای کشاورزی غالبا در نظر گرفته نمی شود.

 

 

اگر کشورهای آن سوی خلیج فارس هندوانه، خیار، گوجه فرنگی یا سایر اقلام صیفی و سبزی به عنوان محصولات کشاورزی آب بر بخواهند یا شرایط گمرکی برای صادرات مهیا شود؛ با هر مقدار آب تولید و صادر می شود و دلارهای دریافت شده با خوشحالی در آمار ارزآوری برای کشور وارد می شود. به واقع معادله معکوس صدور آب مجازی در کشوری خشک و نیمه خشک و کم آب تحقق می یابد.

 

همین محصولات اگر با نامطلوب بودن بازار کشورهای همجوار مواجه شود به عنوان یک معضل و مازاد تولید برای کشاورزان و البته نهادهای دولتی در صحنه کشاورزی کشور زیان آور خواهد بود و به راحتی معدوم می شود.

 

عملا مصرف آب به رغم وجود دو وزارتخانه با وظیفه حفاظت و حراست از منابع زیرزمینی، در عمل و سیاست گذاری بدون سرپرست مانده است، تعادل بخشی فقط روی کاغذ آمده است و یک مجادله میان سازمانی بی حاصل است.

 

کمتر کسی جرات می کند در فضای آکنده از بحث های تولید همه چیز در داخل؛ موضوع واردات آب مجازی را مطرح سازد.

 

حتی عدم وجود حکمرانی هوشمندانه توام با تدابیر اقتصادی و بازرگانی در عرصۀ آب مملکت تا آنجا است که موضوع قاچاق انواع فرآورده های با منشا پروتئینی یا کالاهای استراتژیکی مانند گندم به رغم سخت گیری های زیاد در حد یک عامل تعیین کننده گسترش یافته است و در عرصه قانونی هم موضوع تولید آن با ارز ارزان قیمت 4200 تومانی و در قالب استفاده از نهاده ها یا مواد اولیه صورت می گیرد و با افتخار آن را صادرات ارزآور می نامیم که در واقع صادرات ارز ارزان قیمت در قالب کالاست و ارزی را وارد اقتصاد کشور نمی کند بلکه از اقتصاد کشور ارز ارزان قیمت خارج می کند.

 

 

نبود مدیریت یکپارچه و اختلاف دو وزارتخانه در مورد میزان مصرف آب کشاورزی

 

میزان واقعی آب مصرفی کشاورزی چقدر است؟

 

در حالی که مدیریت یکپارچه ای در حوزه تامین منابع پایین دستی آب وجود ندارد و همچنین به علت نبود کنتور مصرف آب در بخش کشاورزی؛ میزان مصرف آب در این بخش پایش نمی شود و پاسخ به این پرسش مبنای اختلاف دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی به میزان 20 تا 25 درصد است.

 

وزارت نیرو معتقد است بیش از 90درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می شود ولی وزارت جهادکشاورزی این مقدار را بین 65 تا 70 درصد می داند.

 

جهاد کشاورزی بر این باور است که در زمستان که بخش کشاورزی به آب نیاز ندارد، سد باز می‌شود که توربین‌ها بچرخد. سالی ۱۱ میلیارد مترمکعب آب برای تولید برق به دریا می‌رود که به احتساب کشاورزی گذاشته می‌شود. آن‌ها این سوال را مطرح می‌کنند که این میزان چه ربطی به بخش کشاورزی دارد؟ همچنین براساس این اطلاعات، سالانه ۳.۵ میلیارد مترمکعب آب دریاچه پشت سدها تبخیر می‌شود.

 

جهاد کشاورزی‌ها هم‌چنین بر این باورند که کشاورزان ایرانی گران‌ترین آب دنیا را مصرف می‌کنند. آن‌ها درمورد این باور اینگونه توضیح می‌دهند که در اروپا دائما بارندگی است و کشاورز برای آب هزینه نمی‌کند، درحالی که در ایران ۶۲ درصد آب مصرفی کشاورزها از طریق چاه و مابقی نیاز از طریق آب‌ های جاری، چشمه و قنات تامین می‌شود. کشاورز برای حفر چاه باید ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون تومان هزینه کند. ۱۰۰ میلیون تومان باید هزینه پمپ بدهد و هزینه انتقال آب و برق هم که جداست. به طور کلی ۲۰ تا ۳۰ درصد هزینه تولید برای تامین آب مصرف می‌شود.

 

 

وضعیت سرانه مصرف آب در ایران و سایر کشورها

 

ایران سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز و زاگرس همانند دیواره‌ای مانع رسیدن ابرهای باران‌زا از شمال و غرب کشور به بخش‌های مرکزی می‌شوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهد.

 

کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت ‌ها در اقلیم ایران مطرح بوده است. متوسط بارندگی در جهان در حدود ۸۶۰ میلی‌متر است و این در حالیست که متوسط درازمدت این رقم در ایران ۲۵۰ میلیمتر است.

 

توزیع بارندگی در ایران نیز ناهمگون است به نحوی که یک درصد از مساحت ایران بارشی بیش از ۱۰۰۰ میلیمتر دارد و میزان بارندگی در مناطقی همچون حوضه آبریز شرق کشور در حدود ۱۴۸ میلیمتر است. به‌ طور کلی آب در سه بخش کشاورزی، شرب و صنعت مصرف می‌شود.

 

در کشور ایران سهم مصرف آب در بخش کشاورزی در حدود ۹۰ درصد، شرب ۸ درصد و صنعت و معدن ۲ درصد است، در صورتی‌که در کشورهای توسعه یافته سهم بخش کشاورزی ۳۰ درصد، شرب و بهداشت ۱۱ درصد و سهم بخش صنعت و معدن ۵۹ درصد است. در بخش شرب و بهداشت، مصارف به دو بخش کلی خانگی و غیر خانگی تقسیم می‌شود. مصارف غیر خانگی شامل مصارف تجاری، صنعتی، عمومی و اداری، آموزشی و اماکن مذهبی، بنایی و آزاد و سایر است.

 

در کشور ایران در بخش شهری میزان مصرف آب (آب فروش رفته+هدررفت ظاهری+ مصارف بدون درآمد) در سال در حدود ۵.۴ میلیارد متر مکعب است. از این میزان مصرف مقدار ۴.۳ میلیارد مترمکعب مربوط به مصارف بخش خانگی است، لذا با توجه به جمعیت تحت پوشش در مناطق شهری میزان سرانه مصرف آب یا همان میانگین مصرف آب به ازای هر نفر در روز برای کل مصارف ۲۲۴ لیتر به ازای هر نفر در روز و برای مصارف خانگی ۱۸۰ لیتر به ازای هر نفر در روز است.

 

به عقیده کارشناسان، هر فرد در شبانه روز باید حداقل 150 لیتر آب مصرف کند، با این حال مقامات مسئول دولتی عنوان می‌کنند ایرانیان 2 برابر متوسط جهانی در سال آب مصرف می‌کنند.

 

براساس اعلام بانک جهانی الگوی مصرف آب آشامیدنی برای یک نفر در سال 1 متر مکعب و برای بهداشت در زندگی به ازای هر نفر 100 متر مکعب اعلام شده است، در حالی که در ایران این رقم به دلیل استفاده نادرست از آب آشامیدنی برای شستشوی اتومبیل، استحمام، آبیاری باغچه ها، لباسشویی و ظرفشویی حدود 70 تا 80 درصد بیشتر از الگوی جهانی آن است.

 

میانگین آب مصرفی سرانه جهان حدود 580 مترمکعب برای هر نفر در سال است. این رقم در ایران حدود 1300 مترمکعب می باشد که این امر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی است.

 

سرانه مصرف آب به عوامل متعددی از جمله شرایط اقلیمی و وضعیت آب و هوایی، نوع فرهنگ هر منطقه، تعرفه و قوانین بازدارنده، تجهیزات کاهنده مصرف، وضعیت بهداشتی و غیره بستگی دارد و در کشورهای مختلف دارای ارقام متفاوتی است. به طور کلی در اکثر کشورهای توسعه یافته به دلیل وجود زیرساخت‌های مناسب و قوانین بازدارنده و تعرفه‌های بالای آب میزان سرانه مصرف آب از ایران کمتر است.

 

 

 

 


 

 

همانگونه که آمار نشان می‌دهد در بسیاری از کشورها که دارای منابع آبی بیشتری از ایران هستند و شرایط آب و هوایی مناسبی نیز دارند، سرانه مصرف آب از کشور ایران پایین‌تر است، لذا در کشور ایران ضروری است در راستای مدیریت بهینه منابع آب و دستیابی به وضع مطلوب در آینده و جلوگیری از بحران ‌های احتمالی به دلیل کمبود منابع ارزشمند آبی، افزایش بهره‌وری آب از طریق اقداماتی همچون مدیریت تقاضا و مصرف آب و افزایش آگاهی‌ های اجتماعی در اولویت مدیریت صنعت بزرگ آب و فاضلاب قرار گیرد.

 

در تعدادی از کشورها نیز سرانه مصرف آب بالاتر از ایران است، از جمله سوئیس (۲۵۲)، استرالیا (۲۶۸)، آمریکا (۲۹۵) و کانادا (۳۲۶) لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز.

 

 

مصرف آب در ایران؛80 درصد بالای الگو

 

مقدار مصرف سرانه آب لوله کشی آشامیدنی در شهرهای ایران در حدود 142 متر مکعب در سال است که از مصرف سرانه برخی کشورهای اروپایی پرآب مانند اتریش (108مترمکعب در سال) و بلژیک (105مترمکعب درسال) بیشتر است.

 

طبق گزارشات وزارت نیرو، میزان هدر رفت آب در ایران 28 تا 30 درصد است در حالی که این مقدار اتلاف در دنیا 9 تا 12 درصد گزارش شده است که یکی از عوامل اصلی آن برداشت های غیرمجاز از شبکه آبرسانی و فرسودگی تاسیسات آب است.

 

به گفته کارشناسان وزارت نیرو، در حالی که سرانه آب تجدیدپذیر کشور در سال 40، پنج هزار متر مکعب بوده این مقدار در سال85 به1750 متر مکعب رسیده که به معنی نزدیک شدن به مرحله تنش آبی است.

 

 

کشور ما در مدیریت آب پیشینه درخشانی دارد و وجود نمونه‌ هایی مانند صدها سازه تاریخی بی نظیر در نقاط مختلف ایران، موید این موضوع است ولی امروز به جایی رسیده ایم که ادامه روش های نادرست و اسراف آمیز قبلی در مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی، مشکلات زیادی را بر کشور تحمیل می کند و باید ارتقای بهره وری آب و کاهش مصرف را به صورت جدی در دستور کار قرار دهیم.

 

تنها در صورت تغییر شیوه آبیاری فعلی در بخش کشاورزیاست که می توان منابع استراتژیک و حیاتی آب زیرزمینی کشور را برای نسل های آتی کشور حفظ کرد. این منابع در شرایط خشکسالی به داد کشور رسیده اند و از دست دادن آنها یک خسارت جبران ناپذیر است.

 

در گذشته مدیران تلاش های جدی تری را برای تامین آب می کردنداما امروز می‌بینیم که علاوه بر تامین آب، باید کیفیت آن را نیز بالا ببریم به نحوی که بتوانیم آب تصفیه شده را به آب شرب نزدیک کنیم.

 

براساس این گزارشات در شرایط فعلی بیش از 90 درصد کل منابع آبی کشور به مصرف کشاورزی می رسد و تنها درصد کمی در بخش خانگی به مصرف می رسد؛ با این حال توجه و تاکید بیش از حد مسئولان به رعایت الگوی مصرف در بخش خانگی؛ باعث پوشیده ماندن نحوه استفاده از آب در بخش کشاورزی شده است.

 

 

بحران آبی؛ تنش آبی

 

نسبت برداشت سالانه از منابع تجدیدپذیر آب، شاخصی است که برای پایداری منابع و مصارف آن در نظر گرفته می‌شود. در یک جمع بندی و براساس گزارش ‌های سازمان‌ های بین‌المللی از جمله فائو، هر منطقه یا کشوری که بیش از 40 درصد منابع تجدیدپذیر آب را در سال برداشت می‌نماید در آستانه بحران آب قرار دارد و در صورت برداشت بیش از 70 درصد منابع تجدیدپذیر آب به مرحه تنش آبی وارد شده است.

 

 

 


 

 

کارایی میزان مصرف آب در محصولات کشاورزی:

 

به مقدار ماده خشكي كه توسط گياه به ازاي هر مترمكعب آب تبخير و تعرق شده حاصل مي گردد, كارآيي مصرف آب و ياWater Use Efficiency گويند. براي محاسبه كارآيي مصرف آب از نسبت ماده خشك توليدي به ميزان تبخير و تعرق استفاده مي شود . كارآيي مصرف آب به صورت هاي مختلفي بيان مي شود كه در این مطلب از گرم و كيلوگرم ماده خشك بر مترمكعب آب، بهره گرفته شده است.

 

متوسط كارآيي میزان مصرف آب در محصولات کشاورزی نشان مي دهد كه در بين محصولات زراعي كشور جو, يونجه , ذرت دانه اي و گندم از كارآيي بالايي برخوردارند. محصولات فوق الذكر بازاء هر مترمكعب آب بيش از يك كيلوگرم ماده خشك (حداكثر 1.2 کیلوگرم) توليد مي كنند. كارآيي مصرف آب در سيب زميني حدود 94/ 0 كيلوگرم ماده خشك و در چغندرقند و نيشكر به ترتيب 75/0 و 72/0 كيلوگرم شكر برمتر مكعب آب مي باشد. اين شاخص فيزيولوژيكي در محصولاتي مانند پياز, توتون و تنباكو و خيار كمتر از 4/0 و در بقيه محصولات بين 4/0 تا 6/0 كيلوگرم بر مترمكعب است. به طور كلي متوسط كارآيي مصرف آب در محصولات زراعي كشور حدود 85/0 كيلوگرم بر مترمكعب بوده و اين رقم در بسياري از كشورها بيش از 1.5 کیلوگرم بر مترمكعب گزارش شده است.

 

براي افزايش راندمان میزان مصرف آب در محصولات کشاورزی گرچه به طور عمده استفاده از روش هاي آبياري تحت فشار توصيه مي گردد ولي تجربيات در ديگر كشورها نشان مي دهد كه با بهره گيري ازروش هاي آبيارينشتي نيز مي توان بازاء هر مترمكعب آب حداقل 1.5 كيلوگرم ماده خشك بدست آورد كه بدين منظور نياز به يك سيستم كارآمد زراعي با رعايت دستورالعمل هاي مناسب به زراعي و بهنژادي مي باشد . در چنين سيستمي در صورتي كه از مديريت آبياري مطلوب استفاده شده و آب كافي و بموقع براساس مراحل فنولوژيكي و نياز واقعي در اختيار گياه قرار گيرد, بدون شك دستيابي به 1.5 كيلوگرم ماده خشك در يك مترمكعب آب دور از انتظار نمي باشد.

 

بنابراين اگر با امكانات آبياري موجود, كارآيي میزان مصرف آب در محصولات کشاورزیقابل دستيابي را عدد فوق الذكر فرض كنيم، سالانه بالغ بر ١٠ميليارد مترمكعب آب در اراضي آبي محصولات زراعي كشور از چرخه توليد خارج مي شود كه با احتساب ٣٨درصد راندمان آبياري اين رقم بمراتب بيشتر مي گردد. لذا در كشور خشكي كه همواره با خشكسالي هاي شديد همراه بوده و مقدار كل آب استحصال شده آن كمتر از ١٠٠ميليارد مترمكعب در سال است؛ افزايش راندمان آبياري و بخصوص ارتقا كارآيي مصرف آب در اراضي آبي كشور از اهميت ويژه و اولويت خاص برخوردار مي باشد.

 

 

تولید محصولات آب بر، مقایسه کارآیی و میزان مصرف آب در کشاورزی ایران با استانداردهای جهانی

 

بر اساس آمارهای سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ایران در تولید هندوانه و خیار مقام سوم جهان را دارد که به معنای کشت دو محصول آب بر در سرزمینی خشک و نیمه خشک است.این موضوع نشان می‌دهد رویه تولیدات کشاورزی در کشور ما به سمت تولید ارزان ترین و پرآب بر‌ترین محصولات حرکت کرده و البته این محصولات بیشترین سهم صادرات را نیز به خود اختصاص داده است.

 

با وجود بحران کم آبی در ایران کارشناسان معتقدند صادرات این نوع محصولات کشاورزی مزیت تجاری ایران نیست.

 

بر اساس گزارش مرکز پژوهش ‌های مجلس متوسط سالانه بارش در ایران 400 میلیارد متر مکعب است که به طور متوسط 270 میلیارد متر مکعب به دلیل تبخیرشدن تلف می‌شود بنابراین از این منبع تجدیدپذیر آب، حدود 130 میلیارد متر مکعب باقی می‌ماند و از این میزان، 92 میلیارد مترمکعب به آب‌های سطحی می‌پیوندد و 38 میلیارد متر مکعب به آبخوان‌ها نفوذ می‌کند.

 

از طرفی با اینکه متوسط سالانه آب شیرین قابل دسترس برای هر ایرانی در سال 1335، 7 هزار متر مکعب بوده است در سال 1380 این رقم به 1800 مترمکعب کاهش یافته است. با توجه به کاهش بارش‌ها پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد رقم سرانه در سال 1410 به کمتر از 1000 متر مکعب برسد.

 

تغییرات اقلیم یکی از علل اصلی تشدید کم آبی در کشور است. کاهش 9 درصدی متوسط بارش در کشور، افزایش 5/0 درجه‌ای درجه حرارت، کاهش متوسط روان آب ‌ها به میزان 25 درصد در حوضه‌ های بزرگ آبریز کشور و تشدید رقابت بخش ‌های مصرف کننده آب از اثرات محتمل تغییر اقلیم خواهد بود.

 

بیشترین میزان مصرف آب در دنیا در بخش کشاورزی است. در ایران نیز کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد با این تفاوت که سهم کشاورزی ایران در مقایسه با سایر کشورها از استانداردهای جهانی بسیار بالاتر است. براین اساس مصرف خانگی 6 درصد، صنعت 2 درصد و کشاورزی نیز92 درصد منابع آب را به مصرف می‌رساند (هر چند که مسئولان وزارت جهاد کشاورزی مصرف 70 درصد آب را در کشاورزی تأیید می‌کنند و می‌گویند هدر رفت آب را نباید به پای کشاورزی گذاشت).

 

کارایی آب در کشور‌های پیشرفته بیشتر از 3 کیلوگرم بر متر مکعب است. بدین معنا که از هر متر مکعب آب می‌توان سه کیلوگرم محصول کشاورزی تولید کرد.در حالی که راندمان مصرف آب در ایران به یک کیلوگرم بر مترمکعب نیز نمی‌رسد. بر این اساس، ایران در بهره ‌وری از آب در بین 123 کشور رتبه 102 را کسب کرده است. براساس گزارش کارشناسان مرکز پژوهش ‌های مجلس: افت آب زیرزمینی، کسری حجم مخزن آب زیرزمینی، کاهش کیفیت آب، کاهش آبدهی چاه ها، افزایش کف شکنی و جا به‌جایی چاه‌ ها و فرونشست زمین از اثرات برداشت بی‌رویه آب از آبخوان ‌ها است. در همین گزارش « بررسی نرخ فرونشست زمین در تعدادی از دشت‌های کشور تا سال 1387 نشان می‌دهد که دشت‌ هایی چون مشهد 25سانتیمتر، دشت کاشمر 30 سانتیمتر، دشت ورامین 12 سانتیمتر، دشت ساوجبلاغ 22سانتیمتر و دشت قزوین 25 سانتیمتر فرونشست داشته است.»

 

 

ضرورت مدیریت آب

 

نگاهی گذرا به آمار و ارقام فوق به وضوح مشخص می کند؛ مدیریت مصرف آب بویژه در بخش کشاورزی، برای حفظ منابع آب کشور ضرورت دارد. وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی بخش کشاورزی برنامه هایی برای بهینه شدن مصرف آب در این بخش اجرا کرده یا در دست اجرا دارد. تدوین طرح الگوی کشت، اختصاص 10 میلیارد دلار از منابع صندوق توسعه ملی برای مهار آب ‌های مرزی و اجرای شبکه ‌های اصلی و فرعی آبیاری و آبیاری نوین، حمایت نکردن از کشت محصولات آب‌ بر در مناطق کم آب، اجرای طرح‌ های آبخیزداری و... از جمله این برنامه‌ها است.

 

طرح مهم دیگری که وزارت جهاد کشاورزی در نظر دارد برای جلوگیری از هدر رفت آب به اجرا بگذارد؛ جلوگیری از کشت و صادرات محصولات آب بری است که درآمد چندانی نیز برای کشاورزان ندارند. یکی از این محصولات هندوانه است که آب بری بالایی دارد و درآمد ارزی و ریالی چندانی نصیب کشور و کشاورزان نمی‌کند.

 

به گفته کارشناسان برای تولید هر کیلوگرم هندوانه بیش از 500 لیتر آب مصرف می‌شود. کشاورز هندوانه را با صرف میزان قابل توجهی آب تولید می‌کند اما این محصول را در بازارهای داخلی و خارجی ارزان می‌فروشد که ارزان فروشی محصولات آب بر از جمله هندوانه به معنای هدر رفت آب است.

 

سالانه 100 هزار هکتار از اراضی کشور به کشت هندوانه اختصاص دارد و بیش از دو میلیون و 300 هزار تن هندوانه نیز در مناطق مختلف کشور تولید و برداشت می‌شود. بر اساس آمارهای گمرک، در سه ماهه نخست سال 1394، 170 هزار تن هندوانه به ارزش بیش از 43 میلیون و 300 هزار دلار به عراق، ترکیه، امارات، کویت و بحرین صادر شده است. کارشناسان حوزه آب و کشاورزی معتقدند اگر آب مصرفی در تولید هندوانه، خربزه، سیب زمینی، گوجه فرنگی و دیگر محصولات مشابه را به صورت خام صادر کنیم سود بیشتری عاید کشور خواهد شد.

 

البته محمود حجتی، وزیر پیشین جهاد کشاورزی اعتقاد داشت که « اگر این نوع محصولات با شیوه‌های پیشرفته آبیاری کشت شود مقرون به صرفه است.» کما اینکه هم اکنون در برخی مزارع جنوب کشور از جمله جنوب فارس با این روش هندوانه کاشته می‌شود. باید با کنترل و مدیریت عرضه و تقاضا در زمینه کاشت محصولات، به گونه‌ای برنامه ریزی شود که محصولات آب بر بیش از اندازه تولید نشود و به نوعی با این محدودیت شدید آبی، صادرات آب نداشته باشیم.

 

به گفته محمود حجتی ترجیح این است که محصولاتی در کشور تولید شود که دارای مزایای نسبی، ارزش افزوده و کمترین نیاز به آب باشد.

 

به گفته یکی از مسئولان سابق وزارت جهاد کشاورزی و عضو ستاد تنظیم بازار یکی از محصولاتی که کاملاً سنتی و بدون برنامه جامع کشت می‌شود هندوانه است که با توجه به میزان آب بری بسیار بالا، بحران آب و قیمت پایین منطقه‌ای این محصول؛ هیچ توجیهی برای تولید و صادرات آن وجود ندارد .به گفته این مقام مسئول در طرح الگوی کشت که در وزارت جهاد کشاورزی در حال تدوین است به دلیل کم آبی تولید محصولات آب بر محدود می‌شود.

 

مسأله جدی که باید در اقتصاد کشاورزی به آن توجه کنیم الگوی کشت است. تا زمانی که توزیع سرزمینی کشاورزی معنای اقتصادی پیدا نکند نمی‌توانیم بگوییم تولید محصولات آب بر چقدر در اقتصاد ملی کارکرد دارد. در واقع صادرات هندوانه هیچ عدد تعیین کننده‌ای برای اقتصاد ملی ندارد فقط به ‌خاطر رفتارهای تجاری وقتی قیمت هندوانه در داخل کم می‌شود صادرات آن آغاز می‌شود و صادرات آن از هیچ برنامه‌ ای تبعیت نمی‌کند و بازارهای متنوعی هم ندارد و فقط به کشورهای منطقه صادر می‌شود.

 

 

 


 

 

الگوی کشت، چالش های مصرف بهینه آب، کم کاری دولت ها در مکانیزه کردن آبیاری

 

در سال 1393 هم بیش از 833 هزار تن هندوانه صادر شد که برای تولید آن حدود 208 میلیارد لیتر آب مصرف شده بود. برای کشوری که مشکل خشکسالی و کم آبی دارد این میزان مصرف آب برای تولید محصولی غیر استراتژیک بسیار زیاد است. تدوین یک برنامه و الگوی جامع برای کنترل مصرف آب، برنامه تولید، کشت و صادرات محصولات آب بر، یکی از شاخص های ضروری و اولویت های وزارت جهادکشاورزی است که به نظر می رسد با اجرایی شدن صحیح طرح الگوی کشت به این مهم دست پیدا کنیم.

 

چالش‌های مصرف بهینه آب در کشور را نمی‌توان فقط به کشت چند محصول کشاورزی محدود کرد. نبود سند ملی آب (طرح جامع آب) به روز و مورد تأیید همه بخش ‌ها، تلفات به حساب نیامده در شبکه ‌های توزیع آب شرب، وضعیت شبکه‌ های فاضلاب شهری و روستایی، وضعیت رودخانه‌ های مرزی و حوضه‌ های آبریز مشترک با کشورهای همسایه و ساختار مدیریت منابع آب و اقتصاد آب از جمله چالش ‌های اصلی بخش آب است که متولیان مدیریت مصرف آب به آن اشاره می‌کنند.

 

به عنوان مثال اگر میزان بهره وری آب به 2 کیلوگرم افزایش پیداکند، نیاز به آب در بخش کشاورزی از حدود 92 میلیارد مترمکعب به 53 میلیارد متر مکعب می‌رسد که این موضوع صرفه‌ جویی عظیمی در مصرف آب خواهد بود. از سوی دیگر درسال1371 و همچنین در سال‌های بعد درقالب برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شد که آبیاری در بخش کشاورزی را مکانیزه کند. بنابر آمار، اگر دولت ‌ها سالانه حدود 5 درصد براساس این تکلیف عمل کرده بودند امروز همه زمین ‌های کشاورزی در سطح کشور به صورت مکانیزه آبیاری می‌شد.

 

میزان مصرف «آب مجازی» برای محصولات مختلف؛ عجیب ولی واقعی!

 

آب مجازی منظور میزان آبی است که کالا یا محصول در یک فرآیند تولید از لحظه شروع تا پایان، مصرف می کند. مثلا برای تولید یک کیلوگرم گندم که از کالاهای استراتژیک هر کشور محسوب می شود و در ایران نرخ خرید تضمینی دارد و گاها ارز ارزان قیمت برای وارداتش اختصاص می یابد، به طور متوسط، ۱۳۰۰ لیتر آب در جهان مصرف می شود.

 

یعنی هر یک کیلوگرم گندمی که مصرف می کنیم، صدها لیتر آب برای تولیدش، اختصاص یافته است. ۲۶۰۰ بطری نیم لیتری.

 

در فهرست زیر، میزان آب مجازی که برای تولید برخی کالا ها استفاده می شود را مرور می کنیم.

 

به طور مثال برای یک برش نانی که مصرف می کنیم، ۴۰ لیتر آب مجازی مصرف شده است. برای یک لیوان شیری که هر روز می نوشیم، ۲۰۰ لیتر آب صرف شده است. پس باید مصرف را نیز مدیریت کنیم. خاک و طبیعت، به اندازه نیاز روز افزون ما، توانایی تولید ندارد.

 

 

 

 

 

 

 

روش های مدیریت مصرف بهینه آب کشاورزی

 

بخش کشاورزی با این واقعیت روبرو است که در آینده، بایستی ضمن مصرف آب کمتر، تولید بیشتر را ارائه کند. لذا با مدیریت صحیح منابع آب و با استفاده از دانش و فناوری های نوین، باید در جهت ارتقا بهره وری از منابع آب، افزایش کارایی مصرف آب، افزایش راندمان آبیاری و افزایش عملکرد در واحد سطح، گام های اساسی برداشت.

 

باید روش کشاورزی را از ژاپنی ها و هلندی ها فرا گرفت که با کمبود زمین روبرو هستند و تولیدات کشاورزی خوبی دارند. بازدهی آبیاری در کشور طبق گزارش FAO در سال ۲۰۰۰ میلادی، ۳۲ درصد بوده و طبق گزارش معاونت امور زیربنایی در سال ۱۳۸۲، حدود ۴۰ درصد بوده است.

 

این در حالی است که در کشورهایی که از نظر اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی، مشابه ایران هستند، بازدهی آبیاری به مراتب بالاتر از کشور ما است. به طوری که بازدهی آبیاری بر اساس گزارش فائو در سال ۲۰۰۰ میلادی، در لیبی ۶۰ درصد، در هند ۵۲ درصد، مصر ۵۳ درصد، سوریه ۴۵ درصد و پاکستان ۴۴ درصد و عربستان ۳۳ درصد و ترکیه ۴۰ درصد، چین ۳۶ درصد و ایران ۳۲ درصد بوده است.

 

کارآیی مصرف آب، مقدار ماده خشکی که توسط گیاه به ازاء هر متر مکعب آب حاصل می شود، تعریف شده است. مقدار ماده خشک تولید شده به ازاء هر متر مکعب آب مصرفی در کشور ما در مقایسه با سایر کشورها، بسیار پایین است.

 

در ۲ استان اصفهان و گلستان (نگارستان ایران)، که مطالعاتی در این زمینه انجام شده است، در دشت برخوردار اصفهان، متوسط تولید ماده خشک، به ازاء هر متر مکعب آب از ۱۳۲ گرم تا ۳۸۳۲ گرم بر متر مکعب متغیر است.

 

کم ترین آب مربوط به تنباکو و بیش ترین آن مربوط به ذرت علوفه ای است. متوسط کارایی مصرف آب محصولات زراعی، ۸۰۰ گرم است. محصولاتی مانند ذرت علوفه ای، ذرت دانه ای، سیب زمینی، پیاز، یونجه و جو، کارآیی مصرف آب بالاتری داشته اند. در حال حاضر، مصرف آب کشور در حدود ۹۳ میلیارد متر مکعب و در کشاورزی و مصرف شهری وصنعتی ۷ درصد است.

 

میزان مصرف آب برای آبیاری محصولات مهم کشاورزی ایران در مقایسه با هنجارهای جهانی، بسیار بالا است و در ایران عصر ۱۴۰۰ باید راهکار استراتژیک برای برون رفت از این معضل توسط دولت و مجلس و حمایت ملت، در دستور کار قرار بگیرد.

 

 

راهکارهای بهینه سازی روش های آبیاری و افزایش کارآیی مصرف آب در اراضی زراعی

 

  • اصلاح الگوی کشت محصولات زراعی
  • انتخاب ارقام پر محصول و با کارآیی مصرف آب بالا و ترویج کشت آن ها
  • بررسی و تحقیق درباره آرایش کاشت گیاهان زراعی مختلف
  • استفاده و ترویج مدیریت تلفیقی آب آبیاری و کودهای شیمیایی
  • کاشت زود گیاهان به منظور فرار از خشکی وتنش
  • گسترش کشت ارقام با طول دوره رشد کوتاه و رشد اولیه سریع
  • بررسی در مورد تعیین ابعاد مناسب مزرعه به منظور بهبود راندمان آبیاری
  • بررسی و تحقیق در مورد تراکم بوته مطلوب در هکتار
  • تغییر نوع کشت منطقه به محصولات کم آب بر
  • ذخیره سازی آب در مجاری و مخازن سرپوشیده به منظور جلوگیری از اتلاف افزایش بازدهی آبیاری و یکپارچه سازی اراضی

 

 

یک سوم متوسط بارش جهان در ایران

 

هم اکنون اعمال روشهای سنتی آبیاری در بخش کشاورزی و بالابودن میزان هدرروی آب در این بخش و همچنین شبکه های انتقال و توزیع؛ باعث از بین رفتن هزینه های تامین آب در کشوری شده است که به میزان یک سوم متوسط جهانی در سال بارندگی دارد.

 

درسال 88 یک مقام شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور میزان مصرف سرانه عمومی آب، خدمات و هدررفت آن به ازاء هر نفر در روز را 220 لیتر اعلام کرده بودکه طبق گزارش وزارت نیرو در سال 89 این میزان مصرف آب شرب در بخش خانگی، 2 برابر متوسط جهانی است.

 

منابع آب تجدید شونده در ایران هم اکنون 25 درصد متوسط جهانی آن است و بیش از 130 میلیارد مترمکعب از منابع آبی موجود کشور تجدید شونده است.

 

ایران با متوسط بارش سالانه 250 میلیمتر جزو مناطق خشک دنیا

 

ایران در ناحیه خشك جهانی قرار دارد و متوسط بارش آن ۲۵۰میلیمتر است به طوری كه ۲۵درصد خاك ایران در مناطق فراخشك، ۴۰درصد در مناطق خشك و ۲۵درصد در مناطق نیمه خشك قرار دارد.

 

منابع آبی در بخش كوچكی از مساحت كشور قرار گرفته و باید از این مناطق به دو سوم مساحت ایران كه جزو مناطق كم آب هستند، منتقل شود.

 

هم اكنون حدود ۹۵سد بزرگ در ایران وجود دارد و ۳۶/۵میلیارد متر مكعب آب را می‌توان با این سدها مهار کرد. ۴۵شبكه بزرگ آبیاری و زهكشی در كشور موجود است كه معادل ۱/۴میلیارد هكتار زمین را تحت پوشش قرار می‌دهد.
ظرفیت نیروگاه های برق- آبی كشور ۲۵هزار مگاوات است.

 

آبهای زیرزمینی در چنین شرایطی از حساسیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و مورد استفاده بی‌رویه قرار می‌گیرد لذا باید بر نحوه مصرف آن نظارت شود.

 

توجه به وضعیت آبهای زیرزمینی در سند برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است ضمن آنكه هم‌اكنون بهای آبهای زیرزمینی در بخش كشاورزی تقریبا رایگان است و به لحاظ خشكسالی و كم‌آبی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

مقایسه میزان بارندگی در کشورهای جهان

 

یکی از اصلی‌ترین منابع تامین آب در هر کشوری میزان بارندگی است. هر چه بارندگی به شکل باران و برف در یک منطقه بیشتر باشد، میزان آبی که در کشور وجود دارد بیشتر است و آن کشور توانایی بالاتری در تامین نیاز آبی مردم دارد.

 

به گزارش سازمان کشاورزی و غذای سازمان ملل متحد، در میان ۱۸۶ کشور مورد مطالعه کشور کلمبیا بالاترین میزان بارش سالانهرا داشته است. طبق این گزارش به طور متوسط سالانه ۳۲۴۰ میلی متر باران و برف در این کشور باریده است. کشورهای سایو تومه و پرینسیپه، گینه نوی پاپایو، جزایر سلیمان، پاناما، کاستاریکا، مالزی، برونیی، اندونزی و بنگلادش ده کشوری هستند که از نظر سطح بارش در بالاترین جایگاه در دنیا قرار دارند. متوسط بارش سالانه در کشور مالزی ۲۸۷۵ میلی متر و متوسط بارش در اندونزی ۲۷۰۲ میلی متر اعلام شده است.

 

در این رده ‌بندی کشور ونزویلا جایگاه سی را دارد و میزان بارش ‌های سالانه در این کشور برابر با ۲۰۴۴ میلی متر اعلام شده است در حالی‌که میزان بارش در برزیل برابر با ۱۷۶۱ میلی‌متر، در ژاپن ۱۶۶۸ میلی‌متر، در نروژ ۱۴۱۴ میلی‌متر و در بریتانیا ۱۲۲۰ میلی متر است.

 

کشورهای امریکا، دانمارک ، آلمان و تاجیکستان در این فهرست جایگاه ۱۰۹ تا ۱۱۲ را دارند. میزان بارش سالانه در امریکا برابر با ۷۱۵ میلی‌متر است در‌حالی‌که در کشور امریکا برابر با ۷۰۰ میلی‌متر گزارش شده است.

 

طبق آخرین گزارش جهانی، ایران در میان ۱۸۶ کشور از نظر میزان بارش در سال جایگاه ۱۶۴ را دارد. میزان بارش در این کشور بربار با ۲۲۸ میلی‌متر در سال گزارش شده است که این میزان بیشتر از سطح بارش ایران در دو سال اخیر است.

 

کشورهای قطر،عربستان سعودی، لیختن اشتاین، لیبی و مصر در انتهای این فهرست قرار دارند و میزان بارش در این کشورها کمتر از ۷۴ میلی متر در سال است.

 

 

 

 

------------------------------------

به شبکه های اجتماعی ما بپیوندید:

کانال تلگرام: http://www.t.me/kajpress00

پیج اینستاگرام: https://www.instagram.com/kajpress00

 

 

 

 

 

  

 

 

33561927783576807403

  

تمامی حقوق مادی معنوی سایت محفوظ است .