جمعه, ۱۰ فروردین ۱۴۰۳

مقایسه تولید شکر از کشت چغندرقند یا نیشکر و واردات!

 

 

 

کاج پرس- 26/ 09/ 1401

گفتار نخست:

به دلیل تفاوت های موجود در الگوی رشد گیاهان، گیاهان متفاوت و حتی ارقام یا گونه های متفاوت یک گیاه، نیاز تبخیر و تعرق متفاوتی از خود نمایش می‌دهند. طول دوره رشد تاثیر مستقیمی بر نیاز آبی کل گیاه دارد. بطور مثال نوع خاصی از گندم با طول دوره رشد 150 روزه، مقدار آب بیشتری در مقایسه با نوع 120 روزه خواهد داشت.

از سویی گیاهان متفاوت مقادیر متفاوتی از آب را در طول دوره رشد استفاده می نمایند. نوع گیاه، مرحله رشد، سطح برگ، نوع برگ و روزنه ها، طول و تراکم ریشه؛ عوامل گیاهی موثر بر نیاز آبی گیاهان هستند.

از سویی دیگر سرانه مصرف شکر در جهان 23 کیلوگرم در سال و سرانه مصرف آن در ایران 35 کیلوگرم است. یعنی ایران چیزی حدود یک و نیم برابر برای تامین شکر مورد نیاز خود باید نسبت به میانگین جهانی هزینه کند که البته غالبا هزینه های بیشتری برای تامین و مصرف این محصول صرف می شود.

در این مقاله سعی کرده ایم مقایسه ای میان دو محصول مهم چغندرقند و نیشکر به لحاظ طول دورۀ رشد، میزان مصرف آب و در نهایت صرفه اقتصادی برای تولید شکر انجام دهیم. همچنین گریزی به کشت محصول کنجد به عنوان جایگزین از نظر درآمد زایی و میزان آب بری کمتر داشته ایم.

براساس تحقیقی توسط رامین صافی و سید مجید میرلطیفیدو تن از کارشناسان و اساتید دانشگاه تربیت مدرس که در سال 1392 در کشت و صنعت امیرکبیر خوزستان صورت گرفت، با توجه به میزان آب مصرفی بالا برای تولید یک کیلوگرم شکر (35000 مترمکعب در ازای تولید 56 تن نیشکر در هکتار) و با فرض این که مصرف آب گیاه نیشکر در دیگر نقاط کشور نیز مشابه مصرف آب کشت و صنعت امیرکبیر می باشد، حجم کل آب مصرفی برای تولید 616.000 تن شکر در کشور در سال 1392 معادل 8/3 میلیارد متر مکعب برآورد شد. بنابراین، در صورت واردات شکر از کشورهای بزرگ تولید کنندۀ نیشکر مانند برزیل، هند و ... و کشت نکردن نیشکر در کشور می توان تا 8/3 میلیارد مترمکعب مصرف آب کشور را کاهش داد. در همین سال، ایران با تخصیص دادن بیشتر نیاز سرانه کشور به واردات شکر از کشورهای بزرگ تولید کننده نیشکر توانسته است علاوه بر تامین نیاز داخلی، در حدود 8/4 میلیارد مترمکعب از ذخایر آب کشور را از طریق واردات 1.579.000 تن شکر ذخیره نگه دارد.

از سویی با توجه به توان تولید حدود 1500 کیلوگرم در هکتار کنجد، که یکی از محصولات بومی ایران و مقاوم به کم آبی بوده و در شرایط آب و هوایی استان خوزستان رشد مطلوبی را دارد، برآورد می شود که با تخصیص دادن 35000 هکتار از اراضی خوزستان به کشت کنجد، می توان سالانه در حدود 993 میلیون متر مکعب در مصرف آب صرفه جویی کرد، که در نهایت در حدود 204 میلیارد تومان درآمد خالص از 35000 هکتار اراضی کشت کنجد حاصل می گردد.

از طرفی، درآمد حاصله از کشت نیشکر در این سطح نیز در حدود 202 میلیارد تومان می باشد. لذا با تخصیص نیمی از کشت و صنعت خوزستان به کشت کنجد علاوه بر درآمد سالانه­ مشابه حجم بالایی از آب به ذخایر جهانی افزوده می شود.

 

چغندرقند

کاشت چغندرقند در اغلب مناطق دنیا در فصل پاییز انجام می شود تا بخش عمده ای از آب مورد نیاز آن از بارش های فصلی تامین شود. ولی در اوایل دهه 70 شمسی که کشت این گیاه در آذربایجان غربی رواج پیدا کرد به دلیل سرمای پاییز و زمستان این منطقه کشاورزان مجبور شدند آن را در بهار بکارند تا از سرمای شدید زمستان در امان بماندولی باران های بهاری جوابگوی آب مورد نیاز نبود و آبیاری با استفاده از منابع زیرزمینی، مصرف آب در این استان را به میزان مخربی افزایش داد.

براساس این گزارش که آرزو رستم زاد در پاییز 95 در خبرآنلاین منتشر کرد گفته شده؛ "نتیجه این شد که مصرف آب چغندرقند ایرانی به 3 برابر میانگین جهانی رسید و آب مورد نیاز برای آبیاری، به حدود 9 برابر استاندارد دنیا! اتفاقی که بحران بی آبی سال های اخیر را تشدید کرد و اصرار کشاورزان بر کشت این محصول، باعث کاهش شدید آب های زیر زمینی در آذربایجان غربی شد.

اختلاف نزدیک به 3 برابری کل آب مورد نیاز در استان آذربایجان غربی در مقایسه با استاندارد جهانی نشان می‌دهد که ایران در انتخاب محل کشت 55 درصد از چغندرقند تولیدی خود اشتباه استراتژیک بزرگی را مرتکب شده است؛ اشتباهی که از نگاه مدیریت منابع آب در یک کشور نیمه بیابانی می‌تواند خسارت های جبران ناپذیری داشته باشد. از سوی دیگر، میزان آبی که در آذربایجان غربی برای کشت یک تن چغندر مصرف می‌شود، نشان می‌دهد که کشت بهاره چغندرقند فشاری 10برابری به منابع آبی استان آذربایجان غربی می‌آورد که با خشکسالی های اخیر، جبران آن تقریبا غیرممکن است.

آنها (کشاورزان) در دو دهه، یعنی از 1372 تا 1392 مساحت زمین های زیر کشت چغندر قند خود را از 5 درصد به 28 درصد رساندند. یعنی از حدود 10 هزار هکتار به 23 هزار و 400 هکتار. این سیر صعودی البته به همین جا ختم نشد و در سال 94 رقم 30 هزار و 400 هکتار را به خود اختصاص داد."

آن طور که سازمان خوار و بار جهانی گزارش می‌دهد، 55 درصد از چغندر قند ایران در استان آذربایجان غربی تولید می‌شود و در این راه 710 میلیون مترمکعب از منابع آبی استان به مصرف می‌رسد تا 355 هزار تن شکر تولید شود. این یعنی به ازای هر کیلوگرم شکر باید 2 مترمکعب آب از منابع آبی این استان مصرف شود.

باید یادآور شد؛ براساس گزارش "موسسه جهانی مطالعات آب" درباره تفاوت آب مورد نیاز چغندرقند در آذربایجان غربی با میانگین جهانی؛ براساس روش های تامین آّب، میزان میانگین جهانی آبیاری این محصول 26مترمکعب بر تن است و این میزان در آذربایجان غربی 230 مترمکعب بر تن می باشد در حالی که میزان آب حاصل از نزولات طبیعی میانگین جهانی 82 مترمکعب و در آذربایجان غربی 72 مترمکعب برتن است.

گفتنی است افزایش بی رویه سطح زیرکشت چغندرقند در آذربایجان غربی، میزان مصرف آب با روش های سنتی آبیاری یا استفاده نادرست صنعتی و بحران کم آبی جهانی زنگ خطری برای خشکاندن دریاچه ارومیه بود که جدی گرفته نشد!

تولید شکر از چغندرقند یا نیشکر!؟

دورۀ رشد چغندرقند بسته به شرایط مختلف بین 180 تا 200 روز و در ارقام زودرس حدود 120 روز است در حالی که این زمان برای تولید محصول نیشکر بین 270 تا 365 روز می باشد، یعنی تقریبا دو برابر زمان کشت، داشت و برداشت چغندرقند. این بدین معنی است که مجموع هزینه های کارگری، آبیاری و سایر موارد به نسبت نیز افزایش می یابد.

براساس تحقیقات؛ نیاز آبی خالص در کل دورۀ رشد گیاه چغندرقند در مناطق مختلف کشور بین 7.300 تا 13.600 مترمکعب در هکتار است که این میزان برای نیشکر با توجه به نیاز آبی و طول دورۀ رشد بیشتر بین 31.500 تا 37.800 متر مکعب در هکتار است.

از سویی دیگر دوره کشت و برداشت نیشکر که حدود یک سال به طول می انجامد فرصتی برای رعایت الگوی و تناوب کشت باقی نمی گذارد.

در مقاله ای که از سوی کانون دانش پژوهان طلیعه خوزستان منتشر شد گفته شده: "به طور کلی در یک زراعت نیشکر طبق تحقیقات در ناحیه هفت تپه برای بدست آوردن یک کیلوگرم شکر سفید به طور متوسط 2420 لیتر آب مورد نیاز است، که برای هر هکتار از مزارع نیشکر در طول دورهای رشد بطور متوسط سالیانه 30 هزار متر مکعب آب خواهد بود. هر چه به سمت جنوب پیش برویم با توجه به تغییر خصوصیات فیزیکی خاک، اقلیمی آب و هوا و کیفیت آب جهت آب شویی خاک شور اراضی، میزان مصرف آب دو چندان میگردد.

برای اینکه آب کافی به نیشکر داده شود باید برای کشت سال اول حدود 35 مرتبه در دوره رشد، نیشکر را آب داد و برای مزارع راتون ( پس از برداشت سال اول) 28 بار آبیاری لازم است و مقدار آب مصرفی در هر دوره آبیاری 100 تا 120 میلیمتر می باشد (1000 تا 1200 متر مکعب در هکتار)."

لازم به ذکر است این مقایسه به معنی پیشنهاد جایگزینی کشت چغندرفند به جای نیشکر در اراضی خوزستان نیست! زیرا یکی از شرایط مهم در کشت چغندرقند دمای کمتر از 35 درجه سانتیگراد است که فقط می توان به کاشت این محصول در مورد ارقام زودرس و پاییزه در خوزستان فکر کرد.

 

تهیه، تنظیم و تحلیل: حجت اله انصاری (جابری)

 

 

 

  

 

 

33561927783576807403

  

تمامی حقوق مادی معنوی سایت محفوظ است .