به بهانه دعوت از رئیس جمهور برای شرکت در نشست سران بریکس2023
کشاورزی آینده جهان- منصور انصاری
چهارشنبه 01/ 06/ 1402
با توجه به آغاز فعالیت پانزدهمین نشست "بریکس" از روز گذشته، سه شنبه 31 مردادماه، مقاله ای به قلم منصور انصاری در صفحات 6 و 7 روزنامه شرق، دوشنبه مورخ 30 مردادماه با عنوان «رهیافتی به چالش ها و دشواری های ایران برای ورود به بریکس» منتشر شد.
این مقاله به معرفی جایگاه جهانی پیمان بریکس پرداخته است و تحلیلی از وضعیت ساختار و ترکیب کشورهای اصلی عضو ارائه می دهد. همچنین موضوع فراهم بودن یا نبودن شرایط عضویت ایران در این پیمان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
به بهانه دعوت رسمی "سیریل رامافوزا"، رئیس جمهور آفریقای جنوبی از سید ابراهیم رئیسی به منظور شرکت در پانزدهمین نشست اعضای این پیمان و دعوت از سران 70 کشور دیگر به عنوان مهمان؛ این مطلب تحلیلی سیاسی را بازنشر می کنیم.
در حال حاضر علاوه بر ۵ عضو اصلی، ۲۳ کشور به شکل رسمی و ۶ کشور به صورت غیررسمی و اعلامی خواهان عضویت در این گروه هستند که ایران نیز یکی از این کشورها است. گفتنی است در لیست مدعوین بریکس 2023 ، هیچ کدام از کشورهای اصلی غربی قرار ندارند و در این رابطه رئیس جمهور آفریقای جنوبی در چند سخنرانی رسمی اخیر خود، این اجلاس را « نشست کشورهای جنوب-جنوب برای همکاری مابین خودشان و نه با کشورهای شمال» توصیف کرده است!
رهیافتی به چالش ها و دشواری های ایران برای ورود به « بریکس»
وقتی کشور یا کشورهایی دیپلماسی خود را در تقابل جویی، به هر دلیل حتی حق طلبانه، با جهان و یا کشورهایی که اگر نگویم درجه اول، بلکه تعیین کننده در صحنه دیپلماسی جهانی هستند تعریف کنند، به تدریج ناگزیر می شوند مناسبات سیاسی و اقتصادی خود را در فاصله شکاف های تاریک و کوچکی از تضادهای موجود قدرت های جهانی بیابند بی آنکه در صف بندی قوا جایی در میان کشورهای تعیین کننده شاخص های دیپلماسی بین الملل داشته باشند و نقش موثری در این زمینه ها ایفا کنند.
بعضی از نظریه پردازان بر این باورند که دیپلماسی جهانی نه بر اساس حق کشورها آنگونه که هست، بلکه بر بنیان تعادل قوا، میزان قدرت معنوی و نرم، توان اقتصادی، بازیگری در دسته بندی های جهانی و انتخاب دوستی و دشمنی با کشورهای مختلف یا قرار داشتن در سازمان های بین المللی و پیمان های منطقه ای با رویکردهای مشخص رقم می خورد.
اگر بخواهیم قاطبۀ سیاست خارجی خود را بر اساس حق محوری و احقاق حق تعریف کنیم، دیگر قادر به تامین منافع ملی در قالب سیاست خارجی فعال نخواهیم بود.
به واقع، در مخاصمات، مناقشات و حتی برخی مناسبات، هیچ کشوری نمی پذیرد که حق با کشور مقابلش است، خواه همسایه باشد خواه بسیار دور.
اصولا در نظام بین المللی، به رغم قوانین و مقررات متعدد و مکتوب پذیرفته شده نمی توان گفت داوری محقانه همه جانبه خارج از تعادل قوا وجود دارد، گرچه دیپلماسی جهان همواره به نسبت های کم وبیش متاثر از داور واقعی یعنی افکار عمومی در حال تکوین بوده است، ولی حتی افکار عمومی مستقل وجدان های بیدار جوامع بشری نیز در مواردی می توانند تحت تاثیر برجسته سازی ابر رسانه های بین المللی قرار بگیرند.
باید گفت افکار عمومی در تمامی کشورهای جهان، هرچند جزء مؤلفه های قدرت به شمار نمی روند ولی قدرت را به شدت متاثر می کنند. لذا در نهایت، مناسبات میان کشورها و صحنه های دیپلماسی جهانی، انتخابی و کشورها با درک واقعی و عینی از توانایی ها و موقعیت خود می پذیرند با رعایت قواعد بازی در این یا آن دسته بندی وارد شوند و کدام پیمان، عهدنامه یا سازمان جهانی را بپذیرند و شرایط خود را برای ورود به آنها منطبق سازند.
متاسفانه صف بندی قوا در صحنه جهانی به گونه ای است که حتی کشورهای صاحب حق در مناقشات و رویارویی ها ناگزیرند برای به دست آوردن حق خود وارد پیمان های منطقه ای یا جهانی شوند.
کشور ما بعد از 40 و اندی سال بعد از انقلاب هنوز نتوانسته یا نخواسته وارد هیچکدام از پیمان ها یا سازمان های بین المللی موجود شود؛ سازمان هایی مانند تجارت جهانی، بانک جهانی، صندوق بین المللی پول یا حتی نهادهای متداولی چون اف ای تی اف، پارلمو یا موارد دیگر که می توانند امکانات، عرصه ها و یا ابزارهای لازم برای ایفای نقش جهانی بهتر هر کشور را فراهم سازند.
البته نباید از نظر دور داشت که استدلال و بهانه مسئولان سیاسی ما بعضا این بوده است که قدرت های جهانی در این نهادها دست بالا و سهم بیشتر را دارند و نباید به این برتری ناعادلانه تن داد، اما اگر بپذیریم هیچ کشوری در جهان، به ویژه در ژئوپلیتیک های حساس منطقه ای نمی تواند بدون برقراری روابط قابل اتکا در عرصه بین المللی موقعیت سیاسی، اقتصادی و بازرگانی خود را تثبیت کند و همچنین بپذیریم که بخش عمده ای از اقتدار و ثبات کشورها، حضور و کسب جایگاه در نهادهای استقرار یافته مورد قبول جامعه مدنی جهانی و بسیاری از دولت ها است، باید نگاهی از بیرون به درون سازمان های بین المللی و وضعیت کشورمان ایران در این نهادها بیاندازیم.
حرف و شعار، شاخص ارزیابی اقتدار کشورها در صحنه بین المللی نیست. روابط و مناسبات پایدار بین المللی این نخواهد بود که بگوییم اگر آنها اعم از کشورهای همسایه و همجوار یا دوردست این کار را بکنند ما در مقابل آن کار را خواهیم کرد، بلکه شاخص اصلی اقتدار، توانمندی و ثبات یک کشور این است که در این یا آن نهاد بین المللی سازمان یافته با تعریف و مقررات مشخص، چه جایگاهی دارد ومی تواند چه نقشی در آن ایفا می کند؟
پس از این مقدمه طولانی، با نگاهی دقیق تر به موضوع عضویت کشورمان در پیمان بریکس می پردازیم که در خبرها با تعابیر و اصطلاحات مختلف برجسته شده است؛ ورودی که اگر صورت بگیرد می تواند دریچه ای برای گسترش فعالیت های اقتصادی و دیپلماتیک در جهان قطب بندی شده کنونی باشد.
در گفتگوهای هغته گذشته آنیل سوکلان نماینده آفریقای جنوبی در تهران با خبرنگاران در حاشیه کنفرانس ایران-بریکس موضوع عضویت ایران در این پیمان انعکاس خبری داشت.
گرچه آنیل سوکلان در کنفرانس ایران، بریکس ضمن تاکید بر روابط مستحکم ایران و آفریقای جنوبی که گفته می شود تازگی ها گسترش بیشتری یافته است فقط از «دوستی ایران با بریکس» یا اهمیت ایران در منطقه جنوب غرب آسیا به عنوان «صدای قوی» سخن گفت اما به صراحت اشاره ای به عضویت ایران در بریکس نکرد.
با توجه به دعوت اخیر وزیر امور خارجۀ آفریقای جنوبی از امیر عبدالهیان وزیر خارجه ایران به نشستی با حضور وزرای امور خارجه کشورهای دوست بریکس در ابتدای ماه ژوئن گذشته به عنوان یکی از این کشورها، موضوع عضویت ایران در این نهاد اقتصادی بین المللی درافکار عمومی ایران مطرح شده است.
گفتنی است آنیل سوکلان در کنفرانس روز سه شنبه هفدهم مرداد ماه «ایران بریکس» در تهران، از ایران به عنوان یک دوست نام برد و اشاره ای به واجد شرایط بودن ایران برای عضویت نکرد ولی به نظر می رسد با وجود خبر احتمال حضور رئیس جمهور در پانزدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و آفریقای جنوبی موضوع بررسی عضویت ایران در بریکس، به رغم تحریم ها به طور جدی تر مطرح شود.
در روزهای آغازین تیرماه سال گذشته نیز، رئیسی در نشست غیر حضوری سران «بریکس پلاس» به میزبانی چین گفته بود: ایران به عنوان کشوری با تاریخی پربار از حضور فعال در ابتکارات بین المللی آمادگی دارد همه ظرفیت های خود را برای نیل به اهداف بریکس به اشتراک گذاشته و به عنوان شریکی قابل اتکا، بریکس را به گلوگاه های انرژی و بازارهای بزرگ جهانی متصل نماید.
در همین زمینه، رئیسی در بازگشت سفر بهمن ماه گذشته (1401) خود از چین، در فرودگاه مهرآباد به خبرنگاران گفته بود که چین تمایل خود برای عضویت ایران در بریکس را در مذاکرات راهبردی انجام شده ابراز کرده است.
حال برای توضیح بیشتر در مورد پیمان بریکس ناگزیریم به فضای سیاسی تاریخی شکل گیری این پیمان که در چه شرایطی به وجود آمد بپردازیم.
فروریزی دیوار برلین در روز نهم نوامبر 1989، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و کشورهای موسوم به بلوک شرق، تغییر صف بندی و آرایش قوا در دیپلماسی جهانی و همچنین تحولات چشمگیر و شگرف در شبکه اینترنت با امکان پست الکترونیکی (ایمیل)، وب گردی، بارگذاری توسط کاربران و فراهم شدن شرایطی با کمک جستجوگرهای قدرتمند برای تحقیق و دست یابی به اطلاعات از هر کجای دنیا و به وجود آمدن اتحادیه اروپا و یکسان سازی واحد پول آنها توام با حضور انگلستان گرچه تا حدودی متفاوت در این اتحادیه، موضوع جهانی شدن با ویژگی هژمونی آمریکا را به منصه ظهور رسانید.
این موضوع، با تاکید بر یک هویت تکواره از سوی کشورهای شمال و پذیرش اقتصاد نئولیبرالیسم در جایگاه پیروز جنگ سرد که بر جهان حاکم خواهد شد، از سوی کشورهای غربی و بعضی نظریه پردازان توسعه با حدت و شدت و هیجان بسیاری مطرح شد.
اما درست در شرایطی که این نظریه می رفت تا حاکمیت خود را بر جهان به کرسی بنشاند و در گرماگرم اطمینان آمریکا از هژمونی بلامنازع خود، حمله یازدهم سپتامبر 2001 به برج های دوقلوی ساختمان تجارت جهانی در نیویورک، تکانه شدیدی وارد آورد تا جهان متوجه شود شکاف شمال - جنوب بسیار عمیق است و نمی توان فقط با تکیه بر هویتی تکواره که کشورهای شمال بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بر تبعیت تمامی کشورهای جهان از آن تاکید داشتند صحنه دیپلماسی جهان را رهبری و اداره کرد.
آمریکا بعد از این حمله غیر منتظره که از رصد نهادهای امنیتی اش کاملا پنهان مانده بود، برای احیای غرور آسیب دیده ابرقدرتی خود، با هدف نابودی القاعده، عامل این حملات در سال 2001، به طور گسترده و تمام عیار به افغانستان حمله کرد و حکومت طالبان را برانداخت.
به دنبال این حمله، دو سال بعد بر آن شد به بهانه وجود کارخانجات تولید سلاح های شیمیایی در سال 2003 به عراق حمله و حکومت دیکتاتوری این کشور را سرنگون سازد. هزینه های هنگفت و نتایج اندک این دو اقدام نظامی، نه تنها به تقویت و تحکیم جایگاه هژمونی آمریکا منجر نشد، بلکه آن را در مسیر افول قرار داد و در ادامه در سال 2008، بحران های اقتصادی آمریکا به دلیل رکود در مسکن، مستغلات و صنایع بزرگ خودروسازی، بحث روند کاهش هژمونی این کشور در صحنه جهانی را جدی تر کرد.
هم روند با این اتفاقات، کشورهایی چون چین، روسیه، هند و برزیل که خود را از این اتفاقات آگاهانه دور نگه داشته و وارد عرصه های گسترده تجارت جهانی شده بودند، بر بستر جهانی شدن و بر اساس نظریه های نومنطقه گرایی به عنوان نظریه ای متفاوت از همگرایی منطقه ای، موضوع ایجاد پیمانی قدرتمند و اقتصادی را دنبال و در سال 2009، این پیمان، مرکب از چهار کشور فوق که به اختصار «بریک » نامیده شد، موجودیت خود را اعلام کردند.
با پیوستن کشور آفریقای جنوبی رها شده از رژیم آپارتاید و به عنوان کشوری در قلب آفریقا در سال 2011 به این کشورها، این پیمان با عنوان گسترش یافتۀ «بریکس»؛ مرکب از حروف اول لاتین کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی وارد صحنه اقتصاد و تجارت جهانی شد.
باید تاکید کرد که بریکس، بر آن نبوده و نیست که به تقابل جویی یا درگیری مستقیم با اروپا و آمریکا بپردازد و مقابل نظم جهانی قرار گیرد، بلکه پیمانی است اقتصادی تجاری که می خواهد در نظم موجود قدرت چانه زنی خود را در نهادهای قدرتمند مالی جهان یعنی بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، برای کسب سهم بیشتر افزون سازد. بریکس، اینک با حضور کشوری مانند چین که طبق برآوردها و تخمین صندوق بین المللی پول در سال 2025 می تواند نه از نظرنظامی بلکه اقتصادی به هژمونی برتر جهانی دست یابد، همچنین موقعیت ممتاز پراکندگی در ژئوپلیتیک های مهم جهان در قالب کشورهای نوظهور، روندی رو به رشد را طی کند.
حال به نظر می رسد جمهوری اسلامی ایران که به هر دلیل برای خود جایگاهی تعیین کننده در سایر سازمان های موجود بین المللی ایجاد نکرده است، تمایل شدید دارد که با حداقل شرایط سخت گیرانه و موانع، وارد بریکس شود اما این نکته حائز اهمیت است که تاکنون موفق نشده است، زیرا اجماع اعضای پیمان بریکس بر این است که کشورهایی را بپذیرند که تقابل جویی های خود با آمریکا و کشورهای اروپایی را پشت در بگذارند زیرا همان طوری که در ابتدا گفته شد نمی خواهند پیمان بریکس به عرصه تقابل جویی و تضادهای عمیق سیاسی با غرب تبدیل شود.
بنابراین جمهوری اسلامی در دیپلماسی خارجی باید سطح درگیری های خود در منطقه و کشورهایی چون آمریکا را تعدیل کند. این واقعیت در حالی است که روسیه در مخمصه جنگ اوکراین و به ناگزیر در یک رویارویی فزاینده با کشورهای اروپایی، انگلستان و آمریکا قرار گرفته است ولی چین، برزیل، هند و اخیرا مکزیک که خود را مهیا برای ورود به این پیمان کرده است و حتی آفریقای جنوبی، یعنی اعضایی که استخوان بندی اصلی بریکس را تشکیل داده اند، چندان تمایلی ندارند که ایران با مناقشه های کنونی خود وارد این پیمان شود، پیمانی که بیش از آنکه سیاسی باشد، اقتصادی است.
در شبکه های اجتماعی ما را دنبال نمایید:
