برجام بی سرانجام، همچنان گرفتار در ظلمات دام چاله نبود راهبرد در دیپلماسی خارجی
کشاورزی آیندۀ جهان-08/ 06/ 1402
عنوان یادداشتی است تحلیلی که امروز، هشتم شهریورماه 1402 در روزنامه شرق به قلم منصور انصاری انتشار یافته است و به واقع نقدی است اصولی بر نحوه سیاست ورزی چهاردهه گذشته ایران در عرصه روابط و مناسبات سیاسی با کشورهای مختلف؛ خواه دوست، خواه مقابله جو، متخاصم و غیر آن که از ضابطه مندی و اصول متعارف و پذیرفته شده پیروی نکرده است.
این مقاله تحلیلی، بر آن است بگوید کشورما از یک مکتب مشخص کلاسیک بنیادین یا مدرن دیپلماسی سیاست خارجی برای تامین منافع ملی بهره مطلوب نگرفته و نگرش فردانگاری کشورهای متقابل بدون توجه به تحولات جهانی و ساختارهای تعیین کننده در صف بندی قوا و شاخص های ایجاد شده عینا موجود در عرصه بین المللی و مناسبات سیاسی موجب شده است که از فرصت های حاصل شده در اجماع جهانی برای حل مشکل بسیار پیچیده برجام غفلت شود.
همچنین مقاله موضوع تقلیل مذاکرات پیش برجام گرچه از دسترس خارج شده است به دیپلماسی پنهان ناپایدار غیرشفاف را مورد نقد قرارداده است و آن را با آنچه قرار بود با امضاء برجام پیش آید، قابل مقایسه نمی داند. مقاله در پایان به موضوع گرفتار آمدن سرنوشت برجام در مخمصه نگرش های نادرست و کاهنده از مناسبات جهانی اشاره دارد.
برجام بی سرانجام، همچنان گرفتار در ظلمات دام چاله نبود راهبرد در دیپلماسی خارجی
گرچه بسیاری، چه از میان مسئولان رده بالای دولت گذشته، چه صاحب نظران دوراندیش سیاسی غیردولتی و حتی برخی مسئولان دولت کنونی، البته با زمزمه می گویند که برجام، چه خوب و چه بد، در سایه دیپلماسی « نه جنگ، نه صلح» با آمریکا و تعامل با کشورهای غربی به همراهی دو کشور چین و روسیه نه چندان هم نظر با کشور ما بلکه به مثابه کاتالیزور، به پای امضای تاریخی رسیده بود اما به سرانجام نرسید، ولی کمتر کسی با صراحت و روشنی می گوید که چرا سرانجامی نداشت و چه کسانی، به چه دلیل، منبعث از چه نوع نگرشی و با چه اهداف سیاسی خواه جناحی و چه غیر آن، مانع به نتیجه رسیدن برجام پس از چندین سال مذاکره دشوار و پرهزینه و صرف وقت و منابع شدند؟
آنچه به آخرین مرحله رسیده بود ولی نشد، منافع سیاسی و اقتصادی کدام جناح سیاسی را تأمین کرد؟ چقدر این منافع واقعی و چقدر خوش خیالانه بود؟ آیا جویندگان منافع اقتصادی در فضای به وجودآمده توانستند کاسبی پررونقی حتی به زیان منافع ملی برای خود دست و پا کنند؟
و فراتر از همه اینها، اینکه اعلام کردیم نمی خواهیم برجام و امضای این توافق نامه را به زندگی و معیشت مردم گره بزنیم و سرافرازانه آن را از موضع قدرت پیش می بریم، نتیجه مثبتی برای زندگی و آرامش مردم در پی داشت؟ آیا شرایط بهتر و موقعیت برتری را برای دستیابی به این توافق فراهم کرد؟ آیا جداسازی معیشت مردم از برجام، عاملی برای اقتدار بیشتر کشور ایجاد کرد؟
آیا اتفاقات جاری در فضای کنونی تقابل جویی، از جمله مبادله گروگان ها و در عین حال دستیابی به مبلغی نه چندان قابل توجه از مجموعه دارایی های ارزی مسدودشده کشور در میان فضایی دوگانه و تردیدآمیز، با شرایط گذشته امضای برجام و نتایج گسترده حاصل از آن قابل مقایسه است؟ آیا اصولا برجام با ویژگی اجماع جهانی و اهمیت فوق العاده حضور مداوم پنج به علاوه یک در نشست ها، (پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل شامل ایالات متحده آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا و فرانسه به علاوه آلمان) برای ایران از نظر عملی و اجرائی قابل احیاست؟
حال در وضعیت کنونی، اگر این پروتکل جهانی به توافق فقط دو کشور ایران و آمریکا تقلیل یابد، انگلستان و اروپا به سادگی یا چین و روسیه، آن هم در شرایط مخمصه آمیز جنگ اوکراین، چارچوب توافق پیشین را می پذیرند؟ بدون شک جامعه سیاسی کشور در هر جایگاه باید سؤال کند، گذشته از منافع اقتصاد سیاسی این یا آن جناح قدرتمند تأثیرگذار در تعیین دیپلماسی خارجی، چه نوع نگرش و چه نوع سیاست ورزی بر دیپلماسی خارجی کشورمان حکمفرما بود که به رغم مساعی بسیار دولت دوازدهم و به کارگیری عرصه ای وسیع از دیپلماسی، برجام امضا نشد و ابتر باقی ماند؟
این نوع از سیاست ورزی در دیپلماسی خارجی، سؤالی است که پاسخ به آن در تاریخ سیاست خارجی کشورمان باقی خواهد ماند. نکته حائز اهمیت در نگرش حاکم بر این نوع دیپلماسی خارجی این است که عده ای که به هر طریق قدرت سیاسی پیدا کرده اند و برای حفظ آن به هر وسیله ای متوسل می شوند، دیپلماسی خارجی با کشورهای مختلف، خواه دوست، خواه مقابله جو، متخاصم و غیر آن را با مناسبات و روابط میان دو یا چند شخص اشتباه می گیرند.
این نوع نگرش، یعنی تقلیل راهبردهای دیپلماسی بین المللی به نوعی از مناسبات فرد با فرد و بدون راهبردهای دیپلماتیک، دیرزمانی است اثربخشی خود را در دیپلماسی جهانی از دست داده است.
این نگرش، همان طور که در داخل برای حل مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجرائی به تعویض یا همان جابه جایی افراد می پردازد و آنان را مانند قطعاتی در موتور یک خودرو می بیند که اگر این یا آن قطعه را تعمیر یا تعویض کند، می تواند اهداف دیپلماتیک مورد نظر را به نحو احسن و بدون عیب و نقص پیش ببرد، دیپلماسی بین المللی را نیز در همین حد می بیند. نه اینکه گفته شود نقش افراد در رده های بالای دولت های مقابل، مؤثر و تعیین کننده نیست، بلکه هست و عمل می کند، اما دیپلماسی مقتدرانه، مبتنی بر روش و منش این یا آن رئیس جمهوری فلان کشور خارجی یا آمریکا نیست. این تمایز، بخشی از ظرایف و نکات به کارگیری دیپلماسی راهبردی در قالب مکاتب تعریف شده در اندیشه سیاسی روابط بین الملل است و نه ساختار و عملکرد یا همه آن.
در کشور ما، در چهار دهه گذشته، دانش کلاسیک و بنیادین دیپلماسی به کار نرفته، بلکه آنچه بوده، بهره گیری از تجارب فردی آزمون و خطا و شیوه نگرش فردمحورانه در سیاست خارجی بوده است. به واقع، کشور ما در بهترین شرایط سیاست ورزی، جدای آنچه درباره منفعت محوری و بازی های جناحی سیاسی گفته شده، از این نوع نگرش که در سطوح و نه عمق بعضی از مکاتب فلسفی و روابط بین الملل بوده است، همواره رنج برده و می برد.
طی سال های گذشته، به ویژه بعد از پایان جنگ هشت ساله، کمتر سیاست مداری در عرصه دیپلماسی خارجی در کشور ما که «حرفش برو» و مقبولیت داشته فعالیت می کرده است که بر یک نظریه پایدار و مداوم پذیرفته شده در روابط بین الملل اصرار کرده باشد و دیپلماسی خارجی و روابط بین المللی کشور را چه در مناطق حساس ژئوپلیتیکی، چه به طور کلی در آسیای جنوب غربی و چه جهانی، خواه توأم با مناقشه و خواه در روابط متعارف، نه بر مبنای موارد حادثه ای یا اتفاقات زد و خوردی زودگذر بلکه با اتکا بر یک راهبرد مبتنی بر یک نظریه سیاسی پیش برده باشد.
چین به عنوان یک کشور ایدئولوژیک، پس از آزمون و خطاهای سال های دهه 1960-1970 به خوبی دریافت که به رغم تأکید بسیار در اصول ایدئولوژیک خود، باید شعارهای تندروانه برای پیشبرد منافع ملی‌اش را در مناسبات بین المللی کنار بگذارد.
هنری کیسینجر، سیاست مدار کهنسال و زبده آمریکایی که می گوید بیش از 40 سفر کاری برای مذاکره به چین داشته، در خاطرات خود در کتاب قطور «چین» نوشته است در یکی از سفرها و برای یک توافق تجاری با چین، رهبران رده بالای حزب کمونیست در دوره وزارت «دنگ شیائوپینگ» او را به کناری می کشند و به صراحت می گویند به رئیس جمهور آمریکا و کنگره بگو؛ گول حرف ها و شعارهای تند چپ روانه ضد‌سرمایه داری ما را نخورند، ما برای سیرکردن شکم جمعیت یک میلیارد و 300 میلیونی (آن زمان) خود و همچنین منافع ملی حاضریم از این شعارها بگذریم و از هر گونه سرمایه گذاری از سوی کشور شما و سایر کشورهای غربی استقبال می کنیم.
همین درایت و نوع نگرش بود که چین را به بلای فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی گرفتار نکرد. همین است که در دوره سلطه «دنگ شیائوپینگ» بعد از شکست گروه افراطی «جیانگ جینگ»، بانوی مائو و انقلاب فرهنگی بی حاصل و ویران کننده آنان، مانند آنچه هم اکنون در کشور ما عده ای در قالب های مختلف می خواهند انجام دهند، در جهت منافع تجاری و ملی چین گفته بود «مهم نیست گربه سیاه باشد یا سفید، مهم این است که موش بگیرد». یا همین مفهوم را برای خلاصی از شعارزدگی عده ای از عوام فریبان شعارزده حزب کمونیست گفته بود که ما راهنمای چپ را می زنیم ولی به راست می پیچیم.
چینی ها پس از سال ها شعارزدگی به چند نکته در دیپلماسی جهانی خود پی بردند که با حرف ها و برخوردهای واکنشی و احساساتی نمی توانند به قدرت، اقتدار و هژمونی در ژئواکونومیک های مهم دنیا دست یابند و خارج از سیاست های سخت گیرانه داخلی در مقابل مخالفان، راهبرد تعامل با جهان و بهره گیری مطلوب از مزایای آن را در دستور کار خود قرار دادند.
حال شاهد هستیم دیپلماسی خارجی کشور ما در وجه غالب هنوز نتوانسته یا نخواسته خود را اصلاح کند و جهان را آن گونه که هست ببیند نه آن گونه که می خواهد و آرزو می کند.
شاید به نظر می رسد شیوه به کارگیری دیپلماسی مطابق آنچه بعضی مجریان سیاسی به آن باور دارند، برداشت سطحی از مکاتب موسوم به واقع گرایی سنتی و مدرن در روابط بین الملل است که دولت ها را بازیگران اصلی در سیاست بین الملل قلمداد می کنند و محیط یا فضای بین الملل را اساسا آنارشیک، به معنای نبود یک اقتدار مرکزی برای هدایت دولت ها می دانند.
مکاتب واقع گرایی و اکثر فلاسفه و نظریه پردازان مرتبط به این مکاتب همچون «هابز» که بشر را شرور و انسان را گرگ انسان می دانست، یا «ریمون آرون»، «شومان»، «راینهوله نیبور»، «ای، اچ کار»، «آرنوله ولفرز»، «جورج کنان» و نهایتا و بیشتر از همه «هانس جی مورگنتا» که هر کدام به نوعی انسان را ذاتا شرارت طلب، خودخواه و قدرت طلب توصیف می کنند، هیچ کدام در تحلیل نهایی، روابط بین الملل را به سطح روابط میان انسان ها و تقابل جویی آنان یا شخصیت فردی اداره کنندگان دولت ها و کشورها تقلیل نمی دهند و بعضا به صراحت و روشنی یا تلویحی، مبنای روابط بین الملل را منافع ملی و آرامش ملت ها می دانند.
به زبان ساده تر، نباید روابط بین الملل و مناسبات دیپلماتیک را آن قدر از قاعده کلی خارج کرد که واکنش های فردی آنی یا هیجانی و لحظه ای، جای برخوردهای دیپلماتیک دوراندیشانه و راهبردی را بگیرد.
سرانجام بی فرجام برجام، گذشته از آنچه درباره منافع سیاسی و اقتصادی و دستیابی به قدرت بیشتر در میان جناح های سیاسی یا دولت ها، یعنی آنچه در ابتدای این نوشته آمده، از همین نوع نگرش ضربه کاری خورد و از میدان روابط دیپلماتیک راهبردی خارج شد، با گذشت زمان از دسترس دور و نهایتا به سطح نازل مناسباتی تردیدآمیز، دوگانه، غیر قابل اتکا و... تقلیل یافت.
نکته حائز اهمیت در این میان، بعضی برخوردهای دیپلماتیک در گفتارها، توییت ها و مصاحبه های برخی مسئولان سیاست خارجی و البته عمدتا کسانی است که خود را نمایندگان فکری جامعه صاحب نظر سیاسی می دانند و چه موقعیت یا سمت و مسئولیتشان با سیاست خارجی ارتباط داشته باشد و چه نداشته باشد، غیرمسئولانه و غالبا خودنمایانه در مورد مناسبات با کشورها و روابط جهانی، بعضا از طرف دولت یا ملت اظهار‌نظر می‌کنند؛ موضوعی که متأسفانه به علت «دخالت همه در همه چیز» عمومیت یافته است.
در نهایت باید گفت سرنوشت برجام در مخمصه نگرشی این چنینی گرفتار آمده و به نظر می رسد راه دشواری برای برون رفت از این چنبره پیچیده پیش رو داریم تا شاید بتوان به این نکته پی برد که وضعیت نابسامان اقتصادی و بازرگانی و معیشت مردم لامحاله به تحریم ها و امتناع از امضای برجام گره خورده است. این موضوع وقتی حاد می شود که دریابیم حال و هوای دیپلماسی جهان پیوسته در حال تغییر است و صف بندی قوا در پهنه جهانی هر آینه ویژگی های جدیدی پیدا می کند.
منصور انصاری – روزنامه نگار
در شبکه های اجتماعی ما را دنبال نمایید:
