سهم بندی جهان و اندازه وزن کشورها
کشاورزی آینده جهان- 29/ 05/ 1403
منصور انصاری- روزنامه نگار
آنچه در پی می خوانید بحثی نظری و جدید با مفهوم «وابستگی متقابل» در مقابل تئوری مبنی بر وابستگی اجتناب ناپذیر کشورهای جهان سوم به کشورهای غربی و موسوم به امپریالیسم جهانی و مرکز است. بحثی که از دو قرن پیش به ویژه نیمه دوم قرن بیستم طرفداران جدی داشت و هنوز هم دارد که مبنای رویکرد بسیاری از جنبش های رهایی بخش بوده است.
این نظریه بر این باور است که رابطه سازمان یافته با غرب نوعی وابستگی اسارت آور خواهد بود که منجر به غارت منابع کشورهای جهان سوم می شود و بجز تهی شدن سرمایه ملی و منابع زیرزمینی آنان حاصلی ندارد. نظریه جدید وابستگی متقابل بحث کشورهای مرکز پیرامون را در جهان متاخر منتفی شده و نارسا تعریف می کند و بر این مفهوم تاکید دارد که کشورهای مرکز یعنی غرب به طور کلی با کشورهای پیرامون به نسبت های متفاوت «وابستگی متقابل» دارند و به نسبتی از هم دیگر متنفع می شوند. این بحث مبنای رویکرد تعامل جهانی است.
عرصه مشخص و مصداق این مقاله تحلیلی، نقد دیدگاه هایی در کشور ما است که هرگونه رابطه با غرب را زیان بخش می دانند و با همین دیدگاه ایران را در انزوای سیاسی، اقتصادی و بازرگانی قرار داده اند.
ممکن است گفته شود؛ این مقاله نمی تواند با کشاورزی مملکت مرتبط باشد، ولی واقع این است در حوزه اقتصاد سیاسی کشاورزی کاربردی و قابل استناد است.
سهم بندی جهان و اندازه وزن کشورها
در سه قرن گذشته و از آن هنگام که موضوع دریانوردی و کشتی های بادبانی عرصه وسیع دریاها را سوای لشکرکشی ها برای سلطه جویی و آنچه به استعمار موسوم بود درنوردیدند و موضوعی با عنوان بازرگانی میان مناطق دور و نزدیک در چند قاره جهان مفهوم، موجودیت و رسمیت یافت، پدیده ای همسو به نام تلگراف نیز برای امور مبادلات بازرگانی در فاصله های کم و بیش به عنوان پدیده ای حیرت انگیز به کمک مبادلات بازرگانی و نقل و انتقالات کالا آمد، بحث کشورهای عقب افتاده، توسعه نیافته یا در حال توسعه در محافل فکری و نظری چه در دانشگاه ها و چه در عرصه های روشنفکری یا جنبش های سیاسی و احزاب ملی کشورهای مختلف به عنوان یک بحث جدی به ویژه در مباحث سنت و مدرنیته یا تجدد و تمدن عمومیت یافت.
از اینجا به بعد، بسیاری از نظریه پردازان غربی یا شرقی با گرایش های جامعه شناسانه همانند مایکل من (2024-1942) چارلز تیلی (2008-1929) تدا اسکاچپول (1947 تاکنون) و یا نظریه پردازانی با رویکرد جامعه شناسی تاریخی مانند امانوئل والرشتاین (2019-1930) که به ایران هم سفر کرده است، سمیرامیس (2018-1931) و آندره گوندر فرانک (2005-1929) موضوع عقب افتادگی کشورهای غیر غربی را مورد بحث و جدل قرار دادند که هنوز هم این بحث تاریخی محل مناقشه و جدال های سیاسی است.
در کشور ما هم این مباحث، بعد از انقلاب مشروطیت و در سال های 1320 تا 1332 به طور جدی تر و بعد از آن تا سال های 1342 و در ادامه تا انقلاب اسلامی تداوم یافت. در میانه سال های 1342 تا 1357 عناصر فکری چپ با ریشه های مارکسیستی شکل و رنگ و بوی متفاوتی به این بحث غالبا آکادمیک دادند و از درون آن به تحلیل حکومت پهلوی در دو دوره رضا شاه و محمدرضا شاه پرداختند و در قالب همین نظریه، اصطلاحاتی چون «شاه، سگ زنجیری امپریالیسم» را بیرون کشیدند و در افکار عمومی سال های قبل از انقلاب انتشار دادند.
اصل بحث سیاسی منبعث از وابستگی کشورهای موسوم به جهان سوم به امپریالیسم جهانی و کشورهای غربی بود و در قالب کشورهای استعمارگر مورد مداقه قرار می گرفت، اما لازم است گفته شود ریشه و پایه نظریه وابستگی در دهه 1960 و 1970 میلادی در واکنش به نظریه نوسازی شکل گرفت. این نظریه تلاشی بود برای فهم عقب ماندگی کشورهای توسعه نیافته، نظریه نوسازی ریشه عقب ماندگی فرهنگی و اجتماعی را در وضعیت داخلی جوامع موسوم به کشورهای عقب افتاده جستجو می کرد و راه برون رفت از این وضعیت را طی مسیر توسعه همانند کشورهای غربی البته با بعضی تمایزات می دانست.
برعکس، نظریه پردازان وابستگی، موضوع را به گونه ای کاملا متفاوت تبیین می کردند. این نظریه پردازان، جهان را به صورتی غیر جغرافیایی و مخصوص به منطقه یا قاره ای خاص به دو بخش عمده یعنی کشورهای مرکز یا مادر شهرهای سرمایه داری (Metropoles) و کشورها یا مناطق پیرامونی عقب مانده (satellites) تقسیم می کردند.
از جمله نظریه پردازانی که عقب ماندگی کشورهای غیر مرکز را در این تقسیم بندی مطرح می کرد، گوندر فرانک بود. این نظریه پرداز در چارچوب نطریه وابستگی به صراحت می گفت؛ «عقب ماندگی به مثابه دو روی یک سکه است که توسعه کشورهای مرکز جز با عقب ماندگی کشورهای پیرامون حاصل نمی شود.» فرانک بر این باور بود که کشورهای مرکز به این دلیل رشد و پیشرفت داشته اند که کشورهای جهان سوم را در فقر و فاقه و عقب ماندگی نگه داشته و منابع آنان را غارت کرده اند.
فرانک می گفت کشورهای پیرامونی (عقب افتاده و فقیر) می توانند خود را از قید و بند کشورهای سرمایه داری رها سازند و توسعه مستقلی را دنبال کنند. وی بر این باور بود که این گسست عملی و امکان پذیر است. این نظریه جهان را جدا جدا و گسسته، بدون هیچگونه ارتباط درونی فرض می کرد و اگر ارتباطی هم بود می بایست در چارچوب امتیازهای برابر باشد. این نظریه به خصوص در سال های 1320 به مدت 5 دهه سلطه بلامنازع بر اندیشه های مبارزاتی چپ غیر دینی داشت که فضای سیاسی وقت به ویژه چپ اسلامی را نیز تحت تاثیر خود قرار داده بود. این نظریه در پهنه گیتی منشأ انقلابات رهایی بخش در بسیاری از مناطق جهان بود و تئوری و انگیزه مبارزات گریلایی و چریکی با حکومت هایی که گمان می شد وابستگی مفرط به غرب دارند نیز به شمار می رفت.
این نوع اندیشه یعنی نظریه وابستگی تا هم اکنون نیز در میان بعضی جناح های سیاسی به صورت ایدئولوژی با رویکرد طی مسیر توسعه مستقلانه از غرب هنوز هم وجود دارد و یک جناح با این نگرش، جناح سیاسی دیگر یا بعضی محافل فکری و دانشگاهی را متهم به غربی بودن یا وابسته به غرب می کند.
دلیل این جناح سیاسی این است که این محافل، نظریه وابستگی را به آن صورت که آنان باور دارند دقیق و درست نمی دانند. این گروه، تعاملات جهانی، مبادلات بازرگانی و مناسبات اقتصادی را با بدبینی شدید توام با تئوری توطئه از سوی کشورهای غربی می دانند و هر گونه همکاری با نهادهای بین المللی مرتبط با این موضوع را به زیان اندیشه های خود و ایران را همواره در مسیر آسیب پذیری ناشی از این ارتباطات به شمار می آورند.
گفتنی است این رویکرد که گفته شد در کشور ما هم طرفداران زیادی دارد، با پیوند این نظریه با سنت و تجدد و مدرنیته نظریه جهانی شدن را نیز وهم، ناصواب و انحراف می داند و موضوع آن را چه در اقتصاد چه در سیاست و روابط بین الملل به شدت محکوم می کند و آن را توطئه غرب برای سلطه بلامنازع بر کشور ایران و سست کردن پایه های نظری نظام و حکمرانی می داند.
این جناح از فعالان سیاسی طی 44 سال گذشته در حیاتی ترین منازعات با غرب و بر اساس همین نگرش سعی کرده و می کنند که هیچ پیوند یا ارتباط راهبردی و موثری با غرب نداشته باشند، چون طبق همین نظریۀ مرکز و پیرامون، برقراری هر گونه مناسبات تعریف شده با غرب و کشورهای مرکز را برای کشور ایران زیان بخش و به نفع آنان می دانند. این نوع تفکر، باوری به تحولات در صحنه جهانی و روابط بین المللی از عمومیت یافتن نظریه وابستگی از سال 1960 تاکنون ندارد و گرچه در شکل و قالبی دیگر، ولی پایه های سیاست ورزی شان بر همین نظریه وابستگی و سود بری اجتناب ناپذیر غرب و کشورهای مرکز ،استوار است، در حالی که در جهان کنونی شاهد دگرگونی های بسیاری در صف بندی قوا و شکل گیری جهانی متفاوت در عمل هستیم و نظریه پردازانی مانند بیورن هتنه نیز جهان کنونی را به گونه ای دیگر تعریف و نظریه وابستگی متقابل را در مقابل نظریه وابستگی پیرامون به مرکز مورد بحث و نقد قرار می دهد و اصرار دارد که جهان کنونی یک حیات اجتماعی کلیت یافته است.
بیورن هتنه از دانشمندان و فلاسفه توسعه و متاخر متولد 1939 در کتابی با عنوان «تئوری توسعه و سه جهان» ترجمه سید احمد موثقی در مورد توسعه چنین اظهار نظر می کند که توسعه مقوله ای کیفی، جامع، چند بعدی و انسانی و اجتماعی قلمداد می شود و از گذر نوسازی یعنی تغییرات اجتماعی در ایستارها و ساختارها هر دو صورت می گیرد.
هتنه درکتاب قطور خود بر وابستگی متقابل پافشاری می کند که توسعه در کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه با کشورهای توسعه یافته در کشورهای پیرامون و مرکز که پیش از این رابطه ای یک سویه و از بالا به پایین داشته اند اکنون به مرحله وابستگی متقابل رسیده است. این مفهوم یک ارزیابی جدید و متفاوت از توسعه است که با تعابیر کسانی مانند گوندر فرانک و والرشتاین و دیگر نظریه پردازان توسعه فرق دارد. این نظریه بر اساس آنچه هتنه می گوید بخش عمده ای از توسعه درونی کشورهای در حال توسعه می باشد. در این دیدگاه، انسان ها و مردم «هدف توسعه» هستند نه «ابزار توسعه» و بوم شناسی، محیط زیست، حقوق بشر، صلح، زنان، قومیت ها و فرهنگ های مختلف، گسترش دامنه انتخاب، مشارکت مردم، کرامت انسانی و فقر و شکاف طبقاتی مورد توجه قرار می گیرد.
باید گفت ساختار جهان کنونی در حوزه تعاملات و مراودات میان کشورها و در چارچوب روابط بین الملل دیگرگون شده است. گرچه هنوز برابری و سهم بری یکسانی در صحنه ها و عرصه های جهانی وجود ندارد، ولی هر کشوری متناسب با توان اقتصادی، نظام سیاسی و دموکراسی و مقبولیتی که در میان مردم خود دارد می تواند سهم خود را برداشت کند و از مزیت های خدادادی و بالقوه اقلیمی، ژئوپولیتیکی، ژئواکونومیکی و استراتژیکی اش در جهت منافع ملی استفاده کند.
جهان امروز با سرعت تحولات شگفت آور مداوم و مستمر، جهان دیروز و سال های 1970-1960 نیست. جهان امروز به رغم تضادهای عمیق و البته قابل حل میان شرق و غرب و کشورهای شمال و جنوب، به برآمد متفاوتی برای دست یابی به صلح و آرامش رسیده و در شرایط متعادل تری به سر می برد. وجدان های بیدار جامعه جهانی تلاش دارند دامنه های علم را در پهنه گیتی بگسترانند که خود به خود در ارتقا عقلانیت همه آحاد بشر تاثیر بلاواسطه دارد.
باید جهان کنونی را آنچنان که هست و نه آنچنان که ما می خواهیم دریافت و از آن بهره مند شد. جهان کنونی به دلیل سرعت شگفت انگیز اطلاعات و دانسته ها الزاما از حیطه حکمرانی ها خارج شده و به مرحله خود فرایندی فرا روییده است، لذا طبق نظریه هتنه توسعه بدون تعاملات جهانی امکان پذیر نیست و جهان به مرحله وابستگی متقابل میان تمامی کشورها اعم از آنان که مرکز به شمار می رفتند یا کشورهایی که پیرامون تلقی می شدند رسیده است.
در شبکه های اجتماعی به ما بپیوندید:
