نگاهی به بررسی گندم های ایران از دل تاریخ؛ بهمن 1316، دکتر قره باغی

کشاورزی آینده جهان(کاج پرس)- 19/ 06/ 1404

به منظور قدردانی، ارزش گذاری و یاد و ذکر نام آنانی که دل در گرو بهبود درآمد و زندگی مردم، توسعه و امنیت غذائی کشور داشتند. قطعا یکی از این بزرگان مرحوم مهندس اسمعیل قره باغی بوده است ایشان از اولین گروه های تحصیل کرده بنیان گذار و آغاز کننده اصلاح علمی ارقام گندم در مملکت هستند که بنگاه اصلاح نباتات ایران را در سال 1309 خورشیدی بنا نهاده و تا اوائل دهه 30 مسئولیت این بنگاه تحقیقاتی را عهده دار بودند این بنگاه در زمینه اصلاح نباتات زراعی و معرفی ارقام گندم از میان توده های بومی گندم های ایران را پایه گذاری نمودند این موسسه مهمترین بخش تحقیقات کشاورزی کشور محسوب می گردد و قاطبه کشاورزان ایرانی با آن آشنا، از افزایش عملکرد و تولید ارقام گندم و دیگر گیاهان زراعی معرفی شده نیز منتفع گردیدند.

این بخش تحقیقاتی که بعدها به موسسه اصلاح تهیه نهال و بذر تغییر نام پیدا کرد هم اکنون تحت عنوان موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر و موسسه تحقیقاتی دیم و تعدادی شرکت بخش خصوصی مسئولیت معرفی ارقام زراعی را زیر نظر قانون بذر کشور با نظارت موسسه ثبت و گواهی بذر و نهال کشور این وظیفه را عهده دار هستند.

مقاله زیر که به قلم مرحوم مهنس اسمعیل قره باغی در «مجله فلاحت» - شماره یازدهم بهمن ماه 1316سال پنجم- چاپ گردید باز تایپ و دردسترس علاقه مندان قرار می گیرد.

گفتنی است این مطلب برای حفظ اصالت آن، ویرایش نشده است و صرفا به لحاظ نوشتاری نوین تصحیح گردیده است.

اسمعیل اسفندیاری پور - مشاور وزیر و مجری اسبق طرح گندم از سال 1392 تا 1400

پاره بررسی ها درباره گندم های ایران

در حدود یکسال است که اداره اصلاح نباتات تاسیس گردیده و یکی از مواد برنامه آن بررسی در کلیه نباتات زراعی می باشد. از آن جمله راجع غلات (مخصوصاً گندم) است که تقریبا از بدو تشکیل اداره فوق شروع شده و می توان آنرا بررسی مقدماتی یک ساله نامید و امید است که در آتیه دامنه آن توسعه یافته و تکمیل گردد زیرا فقط با داشتن شناسایی کامل از یک نبات و پی بردن به موقعیت آن در محل کشت است که می توان به اصلاحش مبادرت نمود. تنها اصلاح کورکورانه طبق مدل استاسیون های سلکسیونی خارجه نتیجه مکفی نخواهد بخشید. بلکه در موقع باید از کلیه وسایلی که طبیعت در دسترس بشر گذارده است نیز استفاده نمود. البته ما در اینجا طرق مختلف سلکسیون از قبیل طریقه سلسله آشنایی (ژنه آلوژیک Genealogique) و غیره را انکار نمی کنیم بلکه منظور ما این است قبل از اینکه به طرق مختلفه متوسل شویم باید نمونه (تیپ Types) هائیکه انواع محلی را تشکیل می دهند مورد بررسی قرار دهیم.

زیرا تنها راه رسیدن به مقصود، خوبی عمل و بررسی های دقیق نمونه های موجود، می باشد. بعد از تشخیص بهترین نمونه Type در حدود همان، باید لینه پور Ligneepure انتخاب نمود برای تکمیل نواقص آن به هیبریداسیون Hybridation متوسل شد. در غیراین صورت هیچکدام از طرقی که فعلا موجود است موفقیت را تامین نخواهند کرد.

ایران یکی از کشورهای است که ثروت های طبیعی آن بکر مانده و تنوع بی شمار در نباتات زراعی (حتی در حدود یکنوع) نظر علمای دنیا را به خود جلب می نماید و ایران را به منزله یک مخزن می شمارند، خود ما نیز باید از ثروت طبیعی که در کشور ما موجود است حداکثر استفاده را ببریم در این قسمت یگانه راه موفقیت چنانکه در بالا ذکر شد بررسی و بازرسی دقیقی در خصوص نباتات زراعی می باشد.

نظر به کمی مدت و اینکه بیش از یکسال نیست که شروع کرده ایم گندم های اغلب نقاط ایران هنوز مورد بررسی ما قرار نگرفته فقط نواحی مخصوص که بررسی شده است به قرار ذیل می باشند:

حوزه طهران، خوزستان، گرگان علاوه بر این در قسمت خراسان و سیستان نیز از بررسی های خانم روسی چابکو فسکایا نام که در سال 1924-25 میلادی نموده، می توان استفاده نمود. متاسفانه بررسی های عالم شهیر روسی واویلوف که در سال 1916 راجع به گندم های ایران نموده تاکنون به طبع نرسیده به دین جهت نمی توان مورد استفاده قرارداد ما در اینجا به شرح خواص شکلی (مرفولوژیکی Morphologique) گندمهای شهرستان های مختلف می پردازیم.

بررسی خواص معرفه الحیاتی و وطائف الاعضائی (بیولوژیک و فیزیولوژیک، Biologique و Physiologique) آنها بیشتر از یکسال وقت لازم دارد. در این قسمت برنامه صحیحی تنظیم شده و طبق آن در آتیه عمل می شود.

منظور از نگاشتن این قسمت متوجه نمودن متخصصین است که فعلا در این رشته مشغول کار می باشند و بدموقع نیست که ایشان نیز نتیجه بررسی خود را به چاپ رسانیده تا بلاخره به توان تبادل افکار نمود.

قسمت اعظم گندم های فلات ایران جزء Triticumvulgare یعنی گندم های نرم می باشد و انواع دیگری هم داخل آنها وجود دارد. اگر نزدیکی فلات ایران به منشاء اصلی گندم های نرم( شمال هندوستان در دامنه غربی کوه های هیمالیا و هندوکوش افغانستان) در نظر گرفته شود علت وضعیت مزبور روشن می گردد. زیرا فلات ایران کاملا در تحت نفوذ مرکز مزبور واقع گشته است. از مرکز فوق گندم های نرم به کلیه نقاط ایران از طریق سیستان، خراسان (یا افغانستان، خراسان) قوچان، گرگان، مازندران به گیلان سمت قسمت شرقی و شمال شرقی آذربایجان داخل و تا دشت مغان استیلا پیدا می کند. قسمتی از دشت مغان که در خاک روسیه واقع شده است نظیر مغان ایران بوده فقط گندم های نرم در آنجا برتری یافته اند. دشت مغان را حد غربی انتشار گندم های نرم در ایران می توان نامید و بعد از آن به طور خالص نبوده بلکه با گندم های سخت به طور مخلوط دیده می شود.

از طرف دیگر گندم های نرم از راه بلوچستان به کرمان، شیراز، خوزستان منتشر شده اند. در این نقاط نظر به اختلاط با گندم های سخت به طور خالص پیدا نمی شود.

گندمهای سخت T.durum که منشاء اصلی آنها شمال شرقی افریقاست (حبشه) از دو طریق در فلات ایران نفوذ پیدا کرده اند. اول از راه بحرالروم، ترکیه، شمال غربی ایران، کردستان و لرستان شیوع پیدا کرده و همچنین داخل قفقاز شده گرجستان، ارمنستان، آذربایجان روسیه (غیر از قسمت جنوب شرقی آن) تا کوه های قفقاز استیلا پیدا نموده است. نکته جالب توجه این است، راه انتشاری که گندم های سخت در ایران می پیماید (مطلق راه فوق) تقریبا مختصر به قسمت های غربی می باشد و به طرف مشرق انتشار قابل توجهی ننموده است حتی به حوزه طهران نیز نرسیده چنانکه در حوزه طهران یک خوشه گندم سخت در زراعت پیدا نمی شود. احتمال دارد حد شرقی انتشار آن ولایاتی که در مغرب حوزه طهران قرار گرفته اند باشد گندم های سخت حوالی فوق یعنی شمال غربی و قسمت غربی فلات ایران جزء تیپ بحرالروم هستند. طریق دوم از خوزستان شروع شده شیراز، کرمان، بلوچستان تا سیستان می رسد.

چنانکه در بالا ذکر شد در ایران فقط دو ناحیه است که نسبتا دارای گندم های سخت زیاد هستند یکی در شمال ( آذربایجان) دیگری در جنوب (خوزستان) و در هر دو ناحیه از حیث خواص خارجی ( خواص بیولوژی و فیزیولوژی آنها هنوز بررسی نشده است) با هم خیلی فرق دارند در صورتی که اگر در امتداد یک خط واقع می شدند نباید تفاوت زیادی بین آنها موجود باشد. چه انواع گندم های سخت که در شمال موجود است نظیر گندم های سخت حوزه بحرالروم ولی انواع گندم های سخت جنوب بیشتر شبیه به تیپ افریقای مرکزی می باشد.

گندم های خوزستان مانند گندم های سخت افریقای مرکزی به آسانی مبتلا به زنگ (Pucciniaglumarum, Pucciniatritici) می شوند در صورتیکه گندم های سخت شمال ایران برعکس در مقابل زنگ استقامت دارند.

نمونه های گندم های سخت هر دو ناحیه در مزرعه اصلاح نباتات کاشته شده و وضعیت فوق کاملا مشاهده گردیده است. گندم های سخت خوزستان در محل اصلی خود نیز مبتلا زنگ می شوند. بدین ترتیب علاوه بر خواص شکلی (مرفولوژی Morphologie) از حیث ایمنیت در گندم های سخت هر دو قسمت کاملا با هم تفاوت دارند.

نفوذ نباتات افریقائی در جنوب ایران تازگی ندارد. از بررسی که از طرف دانشمند فقید روسی زایسف راجع به پنبه های عالم به عمل آمده است چنان نتیجه گرفته می شود که پنبه های بومی ایران جزء تیپ افرایقائی است بدین ترتیب مقاوم می شود که پنبه بدوا از افریقا به ایران وارد شده و به همین مناسبت بعید نیست که گندم های سخت جنوب ایران نیز بدین ترتیب پیدا شده باشند.

نظریه پروفسور ک.ا.فلاکس برگر (K.A.Flaks berger) راجع به طرز انتشار گندم های سخت در ایران (کتاب مونوگرافی Monographie گندم در سال 1934 به طبع رسیده است) با حقیقت مطابقت نمی نماید. در قسمت ایالات غربی کاملا صحیح ولی در جنوب و شمال شرق و مشرق محتاج به تصحیح می باشد. بدین معنی که مشارالیه آخرین خط انتشار گندم های سخت را در شمال ایران گرگان و قسمت شمال شرقی ایالت خراسان می داند. در صورتی که در نقاط مزبور گندم سخت وجود ندارد. علاوه بر این قسمت جنوب (فارس و کرمان) و شرق (سیستان) ایران نیز از حوزه گندم های سخت خارج گردیده است. انتشار گندم های سخت در ایران بیشتر از آنست که پروفسور.ک.ا. فلاکس برگرK.A.Flaks berger نشان می دهد.

نظر به اینکه بررسی گندم تازه در ایران شروع شده است فقط بعد از تکمیل آن در کلیه نقاط می توان به طور قطع اظهار نظر نمود. ضمنا تذکر داده می شود که گندم های سخت ایران بدون استثناء بهاره هستند ولی در عین حال دارای خواص مخصوص نیز می باشند. بدین معنی که اگر آنها را در اواسط و اواخر بهار بکارند (یعنی دیر) نتیجه گرفته نخواهد شد. حتی مانند غلات پاییزه ساقه تشکیل نمی دهد اگر احیانا ساقه هم بدهد محصول نخواهد داد. محصول مکفی فقط در کشت پاییزه بدست می آید از طرف دیگر چون زمستان در نواحی که زراعت گندم های سخت معمول است سخت نمی گذرد (فقط نواحی نسبتا کم ارتفاع را اشغال می نماید) و صدمه به آنها وارد نمی آید بدین جهت آنها را می توان عملا پاییزه دانست.

گندم های نرم ایران نژادهای پاییزه و بهاره دارند و همچنین نژادهائی که کاملا شبیه (از حیث خواص معرفه الحیاتی فوق) به سخت هستند وجود دارد بدین ترتیب مجددا ثابت می شود که تنوع گندم های نرم در ایران علاوه بر خواص شکلی از حیث خواص معرفه الحیاتی و وظایف الاعضائی نیز بیشتر از گندم های سخت می باشد.

اسمعیل قره باغی - بهمن سال 1316 خورشیدی