تدبیری بر بیداد بی آبی

 

 

 

کاج پرس- 30/ 07/ 1401

آنچه که در پی می خوانید مقاله ای در مورد اهمیت فوق آب برای کره زمین و تغییرات مداوم اقلیمی از سال 1850 تاکنون و تاثیر آن بر کاهش ذخایر آب های زیرزمینی در پهنه گیتی که توسط خانم فرح امامی نائینی و با راهنمای دکتر محمدرضا وظیفه شناس، معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی یزد، پژوهش، تنظیم و تدوین شده است.

خواندن این مقاله را به علاقمندان به محیط زیست، وضعیت محیط زیست در ایران و جهان و موضوع حیاتی آب جلب می کنیم.

 

 

چکیده:

بدیهی است که در طول صد سال گذشته، میانگین دمای هوا در نزدیکی سطح زمین، افزایش چشمگیری داشته است. این افزایش دما بر اثر استفاده ی بیش از حد سوخت های فسیلی بوده، آتش جنگ را در کشورهای مختلف بر افروخته است. در نتیجه گازهای گلخانه‌ای فراوانی تولید شده است به گونه‌ای که این موضوع در چهل سال اخیر، تعداد دفعات رخدادهایی چون موج های گرما، خشکسالی، طوفان های شن و بحران های جهانی آب را به دنبال داشته است.

دولت ها برای مقابله با تغییرات آب و هوایی به ویژه بحران آب تدابیر خاصی اندیشیده اند. از جمله ی این تدابیر شیرین کردن آب دریاها و اقیانوس ها است که به طور مستقیم و غیر مستقیم به مصرف استفاده ی انسان ها می رسد. اما این روش علاوه بر مشکلات زیست ‌محیطی هزینه های سنگینی برای کشورها داشته است.

می دانیم که بیشترین میزان مصرف آب های شیرین در جهان، به کشاورزی اختصاص می‌یابد؛ بنابراین به دولت ها پیشنهاد می‌شود، به جای شیرین کردن آب های شور، به کاشت درختان و گیاهانِ کم آب خواه ِ مناسبِ هر منطقه بپردازند. این مهم با تغییر الگوهای کشاورزی امکان پذیر است. این تغییر می تواند با ایجاد فضای سبز بیشتر، علاوه بر مقابله با تغییرات آب و هوایی، میزان مصرف آب در کشت و کارها را مدیریت کند. با تغییر الگوها، آب های زیرزمینی به سطح، نزدیکتر شده، به طور طبیعی و بدون پرداخت هزینه های گزاف از شوری آب ها کاسته می شود. با استفاده از این روش شاهد جهانی زیبا، سرسبز و خرم در کمال صلح، دوستی و آرامش خواهیم بود.

تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد در طول صد سال گذشته میانگین دمای هوا در نزدیکی سطح زمین بین ۱۸ تا ۷۴ درصد سانتیگراد افزایش یافته است.

از سال 1850 تا کنون به تدریج زمین تقریباً یک درجه گرمتر شده است. شاید یک درجه تغییر برای انسان ها زیاد به چشم نیاید، اما یک درجه گرمتر شدن زمین معادل تزریق انرژی یک میلیون کلاهک اتمی به جو زمین بوده است.

این فوران عظیم انرژی باعث شده است دفعات رخدادهای موج های گرما، خشکسالی، طوفان های شدید و ... به شدت بالا رود، به گونه ای که از سال های 2016 تا 2019 آتش سوزی های بی سابقه و غیرقابل مهاری در کالیفرنیا و استرالیا رخ داده است. همچنین تعداد وقایع جوی شدید طی چهل سال گذشته مدام بیشتر شده و پیش بینی های جوی می گوید که این روند ادامه پیدا می کند.

هیات بین الدولی تغییرات آب و هواییIPCC) )در گزارشی اعلام کرد بیشتر افزایش دمایی که از اواسط قرن بیستم در کره زمین مشاهده شده است مربوط به گازهای گلخانه ای است که انسان ها تولید کرده اند.1

با شروع انقلاب صنعتی و افزایش جمعیت، روش زندگی مردم نیز عوض شد.

استفاده بیشتر از نفت و زغال سنگ، افزایش گازهای گلخانه ای را در پی داشت. بشر تا جایی پیشروی کرد که با دخل و تصرفات مغرورانه ی خویش، بر جریانات جوّی سایه انداخت. به گونه ای که این سایه شوم همچنان بر سر زمین و زمان سنگینی می کند.

انسان با تأسیس کارخانجات صنعتی، تسلیحاتی و... آتشی در دل زمین به پا کرده است که دودش به آسمانها رسیده، لایه ی اُزن را سوراخ کرده، خشم خورشید را برانگیخته است. بدین سبب خورشید، شمشیر را از رو بسته با شعاع ناوک و نیزه هایش، قلب و سینه زمین را نشانه گرفته، خون به دلش کرده است. خون دل زمین از دهانه کوه های بلند، با آتشفشان، روان گشته، دست و پایش را سست کرده است. زمین از شدت تلاطم و ارتعاشات درونی و بیرونی بر خود لرزیده، کوه های یخی اش در حال آب شدن است، در نتیجه، آب دریاها بالا آمده، آماده بلعیدن سواحل گشته است.

خون برفی که باید از قلب کوه ها و کوهپایه ها، پمپاژ شود و در ریه درختان بچرخد و بدن زمین را سالم نگه دارد، بر اثر گرمایش شدید زمین، دچار نارسایی و کم کاری شده است.

حتی رنگ سبز و بهاری قاره ی سبز نیز بر اثر خشکسالی های پی در پی ، به زردی و پژمردگی گرویده است . جنگل هایش نیم سوز گشته، به خزان احتزار افتاده است و زمستان نابودی اش نزدیک است.

آیا می توان با دمی مسیحا گونه بر کالبد این زلیخای پیر دمیده، زلیخای جوان را از آن اراده نمود؟

چگونه می توان با نفس های تازه، باز قلب زمین را احیا کرده، به تلاطم واداشت؟

آیا می توان دوباره سرسبزی، شادابی و طراوت را به جهانیان ارزانی نمود؟

آری می توان.

اما به قول سهراب:

چشم ها را باید شست/ جور دیگر باید دید/ چترها را باید بست/ زیر باران باید رفت

... / با همه مردم شهر زیر باران باید رفت/

... / هر کجا هستم باشم /

آسمان مال من است / پنجره ،فکر، هوا، عشق/ زمین مال من است.2

این دفعه به جای همه مردم شهر، با تمام مردم جهان زیر باران باید رفت.

اما چگونه؟ به قول حافظ:

     «بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم             فلک را سقف بگشاییم و طرحی نو در اندازیم»3

ابتدا باید لباس رزم جهان را به لباس بزم تغییر داد. چرا که به قول «پانسیس ریتسوس- شاعر یونانی: «صلح زمانی است که در گودال بمب ها درخت بکاریم.»

باید با جوشنی از درخت سینه و کمر زمین را در مقابل تیر و ترکش های بی امان خورشید مقاوم ساخت . چکمه‌ای از چمن به پایش انداخت و کلاه خودی از گل و سبزه و شکوفه بر سرش نهاد. دو شاخه گل سپید ، به جای تفنگ و فشنگ به دستش داد ، تا به نشانه ی ِ صلح و دوستی یکی را به بشر ماجراجویی تقدیم کند که هردم خیالاتی در سر می پروراند و فکر می‌کند می‌تواند با آتش جنگ زمین را مال خود کند و دیگری را به خورشید ، تا مهرش را به سوی خویش جذب کند.

اگر با دقت به حال و احوال فعلی جهان بنگریم ، مشاهده می کنیم که ،اکثر شهرها و کشورها در تب و تاب آتش خودخواهی بشر در حال سوختن و ویرانی است. نیزه های خورشید نیز آتشی در جان جنگل ها انداخته ، امانشان را بریده است.

لب های زمین از تشنگی، تاول زده، ترک خورده است. گرمای درون و بیرون زمین به حدی است که نسیمی نمی وزد تا از باران خبری آورد.

باران های موسمی نیز دو روی یک سکه است. یک روی آن جریان آب، آبادی، زندگی و رحمت خداوند بر زمینیان و روی دیگر آن، سیل، ویرانی، تباهی و زحمت زمینیان است. اما اغلب سکه از روی سیل می افتد.

با وجود آن که سه چهارم کره زمین را آب فرا گرفته است، بیشتر آب های زمین مناسب آشامیدن ، مصارف کشاورزی، دامداری و... نیست چون آب دریاها و اقیانوس ها و... اغلب تلخ و شور است و منبع مناسبی برای زندگی زمینیان نمی باشد.

شیرین کردن آب دریا ها و اقیانوس ها نیز علاوه بر اینکه از نظر اقتصادی هزینه ی زیادی دارد، از نظر محیط زیست نیز مشکلاتی را در پی خواهد داشت.به همان اندازه که آب شیرین می شود ،نمک پس می‌دهد. این نمک اگر در محیط ساحلی رها شود، محیط اطراف را می‌خشکاند و زندگی گیاهان، جانوران و انسان های محیط اطراف را به کلی نابود می کند. اگر بخواهند این نمک را با لوله به اعماق دریا و اقیانوس منتقل کنند، علاوه بر اینکه برای لوله کشی و... هزینه سنگینی را روی دست دولت ها می گذارد، زندگی آبزیان اعماق دریا و اقیانوس را به علت رسوبات ته نشین شده ی حاصل از نمک مختل می‌سازد. به گونه ای که آنها برای تغییر محل زندگی خود آب را بر هم می‌زنند و شوری آب رابه سطح می آورند و با درصد شوری بیشتر، زندگی بقیه آبزیان را نیز دچار مشکل می سازند.

اگر این آب در منطقه کویری باشد، پس از شیرین کردن آن، نمک پسماند از آب، شوری زمین های کویری را چند برابر می‌کند به گونه‌ای که این زمینها دیگر قابلیت کشاورزی نخواهند داشت و با هر بادی به خود می لرزند و به عنوان آلاینده ها در هوا پخش می شوند و به حریم شهرها، روستاها و... تجاوز می کنند و انسان و حیوان را ازتنفس باز می دارند.

برای حفاظت از حریم شهرها، روستاها و مناطق زندگی از طوفان‌های شن، بادهای توأم با گرد و خاک، پراکنده شدن ریزگردها و آلاینده ها و ورود آن ها به آسمان شهرها و... با توجه به بحران جهانی آب، بر دولت ها است که به روش های مختلفی از جمله: مالچ پاشی بر روی تپه‌ها، احیای مراتع و جنگلها، کندن چاله در بیابان ها برای آبخیزداری، کاشتن درختان و درختچه‌های کم آب خواه در بیابان ها و ... با طوفان های شن و آلاینده‌ها مقابله کنند .

ایجاد فضای سبز در مقایسه با شیرین کردن آب، از نظر اقتصادی هزینه کمتری را برای دولت ها دارد در حالی که از نظر زیست محیطی نیز به احیای زندگی کمک بیشتری می کند. با احیای جنگلها و مراتع و توسعه فضاها ی سبز علاوه بر اینکه جلوی آلاینده ها گرفته می شود، تا حد زیادی نیز می توان جلوی خسارات ناشی از باران های سیل آسا را گرفت، همچنین آبهای زیرزمینی نیز به سطح نزدیک تر می شوند و درصد شوری آب ها کمتر گردد. آن گاه با حفر چاه ها و قنات ها ، زودتر از گذشته به آب سالم، شیرین و گوارا می توان رسید و انسانهای کمتری در جهان بر اثر بیماری های ناشی از آب های ناسالم از بین خواهند رفت.

امروزه حدود شش هزار کودک هر روز در دنیا، بر اثر بیماری های مرتبط با کمبود دسترسی به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی می میرند. همچنین هر زمان نیمی از تخت های بیمارستان های جهان به وسیله بیمارانی اشغال می شود که از بیماری هایی که آب ناقل آنهاست از بین می روند. 4

آب شیرین در جهان نسبت به آب شور بسیار کم است و روز به روز با گرمایش زمین کمتر می‌شود به گونه‌ای که برخی از منابع آب شیرین دنیا به سادگی ناپدید می شوند. به عنوان نمونه ۶۰ درصد از وسعت و ۸۰ درصد از حجم دریاچه آرال را که تا تا سال (1960) 68000 کیلومتر مربع را پوشش داده بود، کاهش یافته است. در عرض چهل سال، یک پنجم وسعت دریاچه چاد کاهش یافته است و رودخانه ی «کلرادو» در فصل‌های خشک دیگر به دریا نمی رسد. 5

آبهای شیرین سطحی در جهان به علت گرمایش زمین، تبخیر آب، خشکسالی، کمبود بارش ها و... روز به روز در حال کم شدن است، بهتر است دولت ها به جای شیرین کردن آب های سطحی و رها کردن آنها در بیابان های داغ و تفتیده با هزینه های گزاف اقتصادی و زیست محیطی، و باز تبخیر مضاعف آنها ، به امید احیای زندگی، به چاله زنی برای درختکاری روی آورند و بدون چانه زنی هزینه های اقتصادی، به احیای مراتع و جنگل‌ها بپردازند تا علاوه بر ایجاد فضای سبز در جهان، با نزدیک تر کردن آبهای زیرزمینی به سطح زمین، املاح و نمک آب ها را کمتر کنند تا بدون زحمت و هزینه ی گزاف، آبها شیرین شوند و شیرینی و سلامتی را همراه با سرسبزی و خرمی برای مردم جهان به ارمغان بیاورند. تا شاید اینگونه بتوان زمین را از شبنم همدلی و همراهی جهانیان سیراب کرد وگرنه به قهقرا می‌رود.

امروزه، اکثر کشورهای جهان، با توجه به شرایط پیش آمده برای زمین، زمان را غنیمت شمرده، در پی یافتن نوش دارویی هستند، تا آن را از حالت احتزار درآورد، اگر همراه و همگام نشوند، نوش دارو پس از مرگ سهراب می رسد و دیگر زمین را از این نوش دارو چه سود؟!

چرا راه دور برویم.

به کشور عزیز خودمان، ایران، نگاه کنیم و حالش را دریابیم

طبق گفته ناسا : ایران از هشت سال پیش وارد دوره ی سی سال خشکسالی شده است. اگر من و تو (دولت و ملت) به فکر نباشیم تا ده سال آینده ایران کاملاً بیابان خواهد شد.

بنا به گفته ناسا، شدت خشکسالی در ایران به حدّی است که کشاورزی به کل در ایران نابود خواهد شد و ایران تبدیل به واردکننده محصولات زراعی خواهد شد. اگر تدابیر جدی گرفته نشود ایران از کشور نیمه خشک به کشور کاملاً خشک تبدیل خواهد شد! 6

با توجه به خشکسالی های پی در پی که برای ایران پیش آمده است، از تنش آبی گذشته، به قحطی آب نزدیک می شویم.

تنش آبی زمانی بروز می کند که سرانه دسترسی مردم یک منطقه به آب کمتر از2000 متر مکعب در سال کاهش یابد. اکنون میزان دسترسی سرانه مردم ایران به منابع آبی حدود1000 متر مکعب در سال است در حالی که در پنجاه سال پیش هر ایرانی، سالانه امکان دسترسی به 5600 متر مکعب آب را داشت. همین آمار نشان می دهد میزان منابع آبی کشور ظرف نیم قرن اخیر ۷۵ درصد کاهش یافته است در حالیکه ظرف همین مدت جمعیت کشور ۳۰۰ درصد رشد داشته است.7

آب مایه حیات است و ایران تشنه آب

اکنون چه باید کرد و چگونه باید از این مایه ی حیات پاسداری نموده، با تنش و قحطی آبی مقابله کرد.

باز باید گفت: چشم هارا باید شست/ جور دیگر باید دید . این بار، باید با چشم بصیرت به واقعیات زندگی نگریست. این بار باید از اندک مایه های حیاتی که از آب شیرین برایمان باقی مانده است با تغییر الگوها و شیوه های مصرف، به گونه ای استفاده کنیم که نتایج استفاده ی درست آن را در صرفه جویی های مصارف ( خانگی، صنعتی، تجاری، اداری، کشاورزی و...) بتوان مشاهده نمود، تا شاید بتوان تدبیری بر بیداد بی آبی نمود.

آب شیرین برای مصارف آبیاری در کشاورزی نزدیک به ۷۰ درصد است اما در بعضی از مکان ها، نیم یا بیش از نیمی از آن، به علت تبخیر یا نفوذ در خاک هیچگاه به زمین های کشاورزی نمی رسد. آب برای مصارف خانگی، تنها ۸ الی ۱۰ درصد از کل مصرف را نشان می دهد. کارخانجات و مصارف صنعتی ۱۵ درصداز آب را به خود اختصاص می‌دهند. حدود 5/0 درصد نیز از آب شیرین به مصرف بقیه ارگان های تجاری، دولتی، اداری و... همچنین مصارف دیگر می رسد.8

در اینجا باید گفت چون تمام الگو ها و شیوه های مصرف آب در این مقاله نمی گنجد، تنها به شیوه ی کشاورزی که حدود ۷۰ درصد آبهای شیرین را در بر می گیرد می پردازیم.

اگر به کشاورزی کشور خویش بنگریم شاید بیش از ۷۰ درصد آبهای شیرین صرف کشاورزی شود.

چون، بیشترین شیوه ی آبیاری در کشورمان ( به سبب سهولت، کم هزینه بودن ظاهری، عدم استفاده از تجهیزات و ...) به روش کرتی یا غرقابی صورت می گیرد.

در آبیاری کرتی باید آب فراوان وجود داشت باشد ، تا بتواند حدود 20 سانتیمتر روی کرت را فراگیرد و تمام کرت سیراب شود تا شاید حدود 10 الی 20 درصد آب به ریشه ی درخت رسیده، با تعرق در تمام اجزای آن پخش شود.

در این روش عملاً بیش از 80درصد از آب شیرین مورد استفاده ی درخت، با جریان باد و نور خورشید تبخیرشده ، مقداری نیز در خاک های اطراف که مورد استفاده ی ریشه نیست نفوذ می کند و اسراف و تبذیر فراوانی رخ می دهد. این آبی که باید سالم، تمیز ، بهداشتی و گوارا باشد چون در چرخه ی موادآلی – کانی غذای انسان، حیوان، دام، طیور و... را در بر می گیرد.

پس هر قطره ای از آب شیرین ، بسان الماس است و باید در حفظ و مراقبت از آن کوشید.

اگر بتوانیم با تغییر در روش ها و شیوه های کشت و زرع و تغییر در روش های آبیاری و نیز انتخاب گیاهان و درختانِ کم آب خواهِ مناسب هر منطقه، مصرف آب کشاورزی را مدیریت کنیم، به لطف خداوند می توانیم از خشکسالی،بحران، تنش آبی، بی آبی و نابودی عبور کنیم.

تغییر روش ها و شیوه های کشت و زرع

یکی از روش های کشاورزی نوین با حداقل استفاده از آب، و بدون استفاده از خاک ، کشت «هیدروپونیک» است. در این روش به جای کشت و زرع روی خاک که برای پرورش گیاهان، به ویژه صیفی جات به خاک مناسب و آب زیادی برای رشد و پرورش نیاز است، مزرعه های عمودی، به صورت برج یا مزرعه های افقی با حداقل مساحت زمین ایجاد می‌کنند. در این نوع کشت با استفاده از یک مخزن آب تقریباً 20 لیتری و یک پمپ که آب را از پایین به بالا یا به صورت افقی پمپاژ می کند، به ریشه صیفی جات می رسانند.

در مزرعه های عمودی، این برج، از ظروف سفالی شبیه به گلدان مشبک ساخته شده، که روی هم مستقر می شود. در مزرعه های افقی جای گشت به صورت نواری در کنار یکدیگر قرار می گیرد. در روش عمودی تقریباً 20 طبقه بر روی هم استوار می گردد که در هر طبقه جای 4 بوته تعبیه شده است. با این روش کشت می‌توان حدود 100 بوته صیفی را با 20 لیتر آب در حال گردش، پرورش داد و بیش از 90 درصد در مصرف آب صرفه جویی نمود. افقی یا عمودی بودن مزرعه بستگی به نور خورشید، جهت باد و ....دارد.

این روش هم اکنون درایران و برخی از کشورهای جهان در حال بهره‌برداری است. روشی آسان، ساده ، قابل اجرا برای تمامی مناطق با نور خورشید یا حتی به صورت گلخانه ای با نور کم مصرف که می‌توان از آن به صورت تجاری غذای انسان ، دام و طیور را به دست آورد.

لازم به ذکر است که استفاده از این روش نیاز به ضدعفونی و تصفیه کمتری دارد ، چون نیاز به خاک نیست. اما باید گفت طعم صیفی جات گلخانه ای ، طعم و مزه ی محصولات باغی را ندارد.

در این روش با استفاده از 18 متر مربع می توان در روز 400 تا 500 کیلو محصول برداشت کرد که برای تولید این مقدار محصول به روش سنتی ، به چندین ماه زمان نیاز است. این نوع کشت در مناطقی که خاک بسیار فقیر و آب بسیار کم است مورد استفاده و بهره برداری قرار می گیرد.

از مزایای این طرح کاهش80 درصدی سطح زیر کشت، کاهش هزینه های کاشت، داشت و برداشت، کاهش 90 درصدی آب، کاهش هزینه های کود ، هزینه های خوراک دام، واردات دانه و... می توان نام برد.

تاکنون تولید هیدروپونیک توت فرنگی، گوجه فرنگی، خیارسبز، فلفل، گیاهان برگی مثل کلم و کاهو بازدهی خوبی داشته است. همچنین کشت علوفه به این روش رواج پیدا کرده است. هم اکنون در 31 استان کشور هزاران نفر در این حوزه مشغول کار هستند.

محققان ایرانی در تلاشند امکان کشت محصولات اساسی کشاورزی مانند گندم، جو ، ذرت و...را به این روش فراهم کنند و بر تولیدات محصولات کشاورزی صادراتی مانند زعفران نیز بیفزایند.

با توجه به مصرف بالای آب در کشاورزی کارشناسان کشاورزی تأکید دارند، با استفاده از این روش علاوه بر بالابردن بازدهی محصولات و ... می توان مصرف آب کشاورزی را به صورت چشمگیری کاهش داد.9

تغییر روش ها و شیوه های آبیاری

ایرانیان از دیرباز کشت و زرع خویش را با آبیاری دیمی، یا دستی سیراب می‌ساخته‌اند. اگر باران به اندازه کافی می بارید دیگر نیازی به آبیاری دستی نبود، اما اغلب، آبیاری دیمی در ایران کفاف کشت و زرع ها را نداده و نمی دهد. پس نیاز به آبیاری دستی نیز هست، که معمولاً با روش ها و شیوه های غرقابی (ردیفی، کرتی) صورت گرفته و می گیرد. در این روش علاوه بر تبخیر آب ، همراه باجریان باد و نور خورشید، اغلب به دلیل کمبود آب، آب به اکثر زمین های کشاورزی نمی رسد.

در نیم قرن اخیر آبیاری با روش های بارانی، قطره ای و... نیز صورت گرفته است که اکثراً روش های آبیاری، سطحی و به صورت مستقیم بوده است. این روش ها علاوه بر مشکل تجهیزاتی، مشکلات دیگری را نیز در پی داشته و دارد که در این جا مجال پرداختن به آنها نیست.

محققان ایرانی در دهه های اخیر با توجه به کم آبی بیش از حد در ایران، در پی یافتن راه حل هایی از شیوه های قدیمی با روشی نوین بوده اند و به دستاوردهایی در این زمینه دست یافته اند، از جمله ی این دستاوردها روش های آبیاری زیر سطحی است که شایسته است قبل از کشت گیاهان و نهال ها برای باغ و مزرعه طراحی شود.

روش های آبیاری زیر سطحی که در اکثر شهرهای ایران مورد استفاده قرار گرفته و می گیرد عبارتند از:

1 - روش های آبیاری ریشه ا‌ی 2- روش های آبیاری کوزه‌ای(سفالی) 3- روش آبیاری ترکیبی ریشه‌ای و کوزه ای که هر کدام از این روش ها را می‌توان به دو بخش دستی و غیر دستی تقسیم بندی نمود.

آبیاری ریشه ای

در این روش بر خلاف روش کرتی (ردیفی) آب را پای درخت رها نمی سازند، بلکه آن را به صورت های مختلف دستی با کمک لوله پولیکا، یا به صورت های جویباری و نواری به سمت ریشه ی درخت، صیفی و سبزیجات و... هدایت می کنند.

برتری آبیاری ریشه ای که یکی از انواع روش های آبیاری زیر سطحی است، در مقایسه با روشهای آبیاری سطحی در این است که مشکل تبخیر آب همراه با جریان باد و نور خورشید رابه حداقل می رساند. چون آب مستقیم پای درخت نمی رود و پای ریشه درخت می رود. از نظر امنیت خاک نیز بر روش های سطحی برتری دارد چون خاک دانه ها جابجا نشده، از فرسایش و فرونشست خاک جلوگیری می شود ، دیگر اینکه چون مستقیم پای درخت نمی رود طوقه ی درخت نیز از شرّ حشرات موذی که برای خوردن آب، پای درخت جمع می‌شوند و آسیب می رسانند مصون می ماند، همچنین پای درخت از رویش علف های هرز در امان می‌ماند و مسکن و مأوایی برای حشرات موذی در علفزار پای درخت پدیدار نمی شود.

دیگر اینکه در مصرف آب بسیار صرفه جویی می‌شود به گونه‌ای که به طور معمول برای هر نهال تازه کشته، به جای هفته ای ۲ الی ۳ بار آبیاری به دو الی سه هفته یکبار آبیاری نیاز می گردد که صرفه‌جویی بیش از ۷۵ درصدی را برای باغداران و کشاورز به ارمغان می آورد.

با استفاده از این روش هم هزینه ها را کم می کنیم و هم در مصرف آب صرفه جویی می کنیم.

روش آبیاری ریشه ای در بین کشاورزان و باغداران ایرانی به دو روش دستی با کمک لوله ی پولیکا و روش جویباری یا نواری صورت می گیرد.

الف) روش آبیاری ریشه ای دستی

این روش برای خانه ها، خانه باغ ها، باغ ها و مزارع کوچک مورد استفاده قرار می گیرد.

در این روش از لوله ی پولیکا در هنگام کاشت نهال، استفاده می شود. فاصله ی لوله ی پولیکا تا تنه ی درخت را حدود 20 الی 30 سانتیمتر در نظر می گیریم و لوله را از سطح زمین تا فاصله نیم متری الی یک متری، بسته به جای ریشه های مویین داخل زمین قرار می دهیم.

جهت آب را از عمودی با یک زانویی (واسطه، پل، رابطه) به افقی تغییر می دهیم و زیر لوله ی افقی به طرف ریشه را مقداری سنگ بادامی و ... ریز ودرشت قرار می دهیم تا تنفس وگردش هوا بهتر صورت گرفته، ریشه ها به سمت لوله نیایند و آن را مسدود نکنند.

برای استفاده ی بهتر تمام ریشه های اصلی و فرعی نهال، و آبیاری تقریباً سه هفته یکبار در بهار و دو هفته یکبار و در تابستان، آب را با اندازه یِ مشخص درون لوله ی پولیکا رها می سازیم.

ب) روش آبیاری ریشه ای جویباری یا نواری

این روش برای باغ ها و مزارع بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد.

در این روش باغداران به جای اینکه آب را در کرت ها پای درخت رها سازند جویبار هایی را بین ردیف درختان با فاصله ی نیم الی یک متری ، بسته به جای ریشه های مویین ( نازک) درخت تعبیه می‌کنند. در زمان آبیاری خروجی آب باغ یا مزرعه را می بندند و به اندازه ی زمانی که حق آبیاری دارند، آب را در جویبارها رها می سازند، آب بدون مانع و بدون اینکه بخواهد کل مساحت زمین باغ یا مزرعه را آبیاری کند به سرعت در جویبارها می چرخد و کل باغ یا مزرعه را سیراب می سازد و اضافه آن نیز در دل خاک فرو می رود و آب را به سطح نزدیک می‌سازد، آب درجویبارها کمتر تبخیر می شود و آبهایی که ریشه را سیراب ساخته و زیر سطح زمین قرار گرفته است دیگر تبخیر نمی شود و هر گاه درخت یا نهال به آب نیاز داشت بر اثر فشار اسمزی، ریشه با تعرق، آب را از زمین می کشد و به تمام اعضای خویش می رساند.

برای آبیاری سبزیجات و صیفی جات نیز به شیوه ی زیر سطحی ، همانند درختان عمل می کنیم با این تفاوت که جویبار آنها کوچکتر و به صورت نوار آبیاری است که بسته به جای ریشه های نازک ( مویین) از 5 الی 70 سانتیمتر عمق در نظر گرفته می شود.

2- روش آبیاری کوزه ای (سفالی)

ایرانیان از دیرباز برای نگهداری آب و خنک نگه داشتن آن، از ظروف سفالی، به ویژه کوزه استفاده
می کرده اند . آن ها معمولاً کوزه ها را زیر سایه ی درخت بر روی خاک قرار می داده اند تا با یک تیر دو نشان بزنند، هم آب خنک شود و هم تراوش آن به کار درخت بیاید. همچنان که به قول شیخ بهایی «از کوزه همان برون تراود که در اوست»

ایرانیان کم‌کم دریافتند که خاک (گل) بهتر می تواند آب را خنک کند، گاه دور کوزه ها را نیز گل
می گرفتند. آن ها وقتی سرسبزی و شادابی درختانی را که کوزه ی آب در کنارشان بود مشاهده کردند ، دریافتند که می توانند علاوه بر آبیاری به شیوه ی معمولی ( ردیفی، کرتی ) از این روش به عنوانِ ذخیره ی بی آبی استفاده کنند. تا علاوه بر سرسبزی شاهد صرفه جویی میزان مصرف آب در مقایسه با روش های دیگر آبیاری باشند.

آبیاری کوزه ای در مقایسه با آبیاری قطره ای ۵۰ درصد و در مقایسه با آبیاری کرتی 90درصد آب کمتری مصرف می کند اما بازدهی آن بیش از ۹۰ درصد است. 10

الف) روش آبیاری کوزه ای دستی

یکی از روش های آبیاری سنتی ایرانی ، روش آبیاری کوزه ای است. در این روش ایرانیان از دیرباز از ظروف سفالی به شکل های گلدان ، کوزه و ... استفاده می کرده اند به گونه ای که با فاصله تقریباً نیم متری از تنه ی درخت ، کوزه را درون خاک به صورت ردیفی نصب می کردند؛ به گونه ای که در کنار هر درخت دو کوزه ی آب قرار گیرد و آنها را پر از آب می کردند و درپوش ( معمولاً حصیری) را برای جلوگیری از تبخیر روی آن قرار می دادند.

استفاده از این روش علاوه بر خنک نگه داشتن درخت، به ویژه در فصل های گرم سال ، ذخیره ی آبی مورد نیاز درخت بوده است .خاک و سایه ی درخت ، به ویژه در شب، آب درون کوزه را خنک نگه می داشته ، خنکای آب درون کوزه تعرق و آبرسانی بهتری را برای درخت ایجاد می کرده است به گونه ای که حتی سرشاخه های درختان بلند نیز از طراوت و شادابی برخوردار می شده اند. هرگاه آب درون کوزه، به طور کامل مورد استفاده ی درخت قرار می گرفته است، دوباره آن ها را پر می کردند.

این روش برای اغلب مناطق ، به ویژه مناطق خشک و نیمه خشک بسیار سودمند است چون علاوه بر سرسبزی و شادابی درختان ، صرفه جویی بسیار بالایی در مصرف آب می شود.

نتایج استفاده از آبیاری کوزه ای در سالهای اخیر منجر به استفاده از روش کوزه ای مکانیزه گردیده است.

ب) روش آبیاری کوزه ای مکانیزه

با توجه به بحران آب و خشکسالی های پی در پی و نیاز به صرفه جویی بیشتر در استفاده از منابع آبی یک شرکت دانش بنیان یزدی با طراحی سیستم لوله گذاری و اتصال کوزه ها به لوله ها (یک کوزه پای هر درخت) با تراوش آب از کوزه ها در زیر خاک، تبخیر آب را به صفر درصد رسانده، افزایش بهره بری از آب را در پی داشته است، همچنین سبب شاداب ماندن گیاه در طول دوره ی رشد شده است، و نیز سبب کاهش رویش علف های هرز در اطراف درخت گشته است.

آبیاری کوزه ای مکانیزه نیز در مقایسه با آبیاری قطره ای ۵۰ درصد از آب کمتر و ۹۰ درصد بازدهی بهتر را نشان داده است. البته استقرار این روش بسیار خوب بسته به کیفیت آب، شرایط خاک و نوع گیاه خواهد داشت.

روش کار بدین گونه است که ابتدا چاله ی استقرار نهال با کود مناسب تیمار می گردد. پس از آن، کوزه ها با لوله ای که به مدار خاصی برای تنظیم متصل است پای هر درخت (یک کوزه قرار می گیرد) به گونه‌ای که مدارها روی سیستم نصب می شوند تا از زنده بودن درخت اطلاعات دهد.

اندازه مصرف آب روی مدار نصب می‌شود و این کوزه به صورت پیاز رطوبتی خود تنظیم به اندازه ی مصرف درخت شارژ می شود. با این روش اکسیژن به وفور در خاک وجود دارد و نیاز به شخم زدن سالیانه و جابجای خاک دانه ها نیست. 11

3- روش های آبیاری ترکیبی (ریشه ای –سفالی)

چندی پیش نگارنده در یکی از روستاهای کشور با وجود تنش آبی فراوان مشاهده نموده است که درختان روستا از شادابی و سرسبزی ۹۵ درصدی برخوردار است و فقط سرشاخه های بلند درختان گردو، در بعضی از قسمتها خشک و نیمه خشک بودند.

علت را در شیوه ی آبیاری آنها جستجو کرده، مشاهده نموده است که آنها از روش ترکیبی آبیاری
( ریشه ای -  سفالی )دستی استفاده نموده اند به گونه ای که ریشه را با لوله ی پولیکا به صورت( عمودی – افقی) استفاده کرده ، برای خنک نگه داشتن طوقه و تعرق و آبرسانی بهتر درخت، هم زمان از روش کوزه‌ای نیز استفاده کرده اند. به گونه ای که در یک طرف درخت روش ریشه ای و در طرف دیگر درخت از روش کوزه ای استفاده کرده بودند.

ترکیب این روش برای نگارنده جالب بوده ، به این نتیجه دست یافته است که علم و عمل دو بال پرنده است که به موازات یکدیگر پرنده را به سر منزل مقصود می‌رسانند و درک نموده است که لازم نیست همیشه دولت مردان کشاورزی کشور برای باغداران و کشاورزان الگوی علمی رسم کنند. آن ها نیز می توانند با الگوی عملی راهگشای علم کشاورزی گردند.

در اینجا لازم به ذکر است ، بیان گردد که این باغداران طوقه ی درخت را نیز ۲۰ الی ۳۰ سانتی متر بالاتر از حدّ معمول گرفته بودند و خاک را به صورت تپه ای کوچک برای حفاظت و امنیت عدم رویش علف، خنک نگه داشتن و آبرسانی بهتر درخت و... فشرده کرده بودند. روشی که از دیرباز بین ایرانیان رسم بوده و حتی در آبیاری های سطحی (کرتی) به ویژه برای حفاظت از درخت انار مورد استفاده قرار می گرفته است.

انتخاب گیاهان و درختان مناسب هر منطقه

ایران کشوری چهار فصل است با انواع و اقسام آب، هوا، خاک و... شرایط آب و هوایی متفاوت که هر کدام پوشش گیاهی مناسب خود را می طلبد.

با وجود تنش آبی لازم است الف) درختان ب) درختچه ها ج)بوته ها و د)علوفه های کم آب خواه 12

مناسب هر منطقه، برای سرسبزی، خرمی، تجاری و... کاشته، پرورش داده شود.

در اینجا برای پرهیز از اطاله ی کلام نمونه هایی را ذکر کرده، بقیه را نام می بریم.

الف) درختان

درخت عناب ، درختی مقاوم به کم آبی است قابلیت رشد در زمینهای کم آب و با کیفیت پایین داشته، مقاومت بسیار بالا در برابر خشکسالی دارد.

درخت انجیر ، درخت کاملا مقاوم به کم آبی است این درخت، مناسب منطقه نیمه گرمسیری و خاک های شور است.

درخت پسته

درختی مقاوم به شرایط آب و هوایی نامساعد است و در برابر خشکی و کم آبی سازگار است.

درخت بادام ، درختی مقاوم به کم آبی و خشکی است

درخت زیتون، درخت گرمسیری، کم توقع، مقاوم به خشکی است.

درخت بلوط ، همیشه سبز . این درخت جهت کنترل فرسایش خاک استفاده می‌شود و از انواع درختان مقاوم به گرماست. لازم به ذکر است که درختان گز و بلوط همیشه سبز مناسب بیابان های گرم و خشک است و برای جلوگیری از فرسایش خاک و مقاومت در برابر شن های روان کاشته می شود.

درختان گز، سدر، پسته وحشی، زالزالک و ... نیز ازدرختان کم آب خواه و مقاوم هستند.

ب) درختچه ها

سنجد تلخ : این درختچه قابل رویش در خاک های آهکی ، مقاوم به گرما و کم آب خواه است.

سماق : این درختچه ، مناسب آب و هوای گرم و خشک است ، نور پسند است و تحمل سایه را ندارد ، پس از خشک شدن با پاجوش رشد می کند.

زرشک ، این درختچه ، مقاومت بسیار بالا در برابر بی آبی و خشکسالی دارد.

ختمی - توری – اقاقیا و ... از درختچه های کم آب خواه و مقاوم هستند.

ج) گیاهان

- گیاهان همیشه سبز بالا رونده از منازل، باغ ها و...

- انواع کاکتوس های تزیینی و تجاری، خاردار و بدون خار

کاکتوس های بدون خار مناسب خاک های شنی و عمیق است. کاکتوس بدون خار در بسیاری از مناطق گرم و خشک می روید. گرما و خشکی را حتی تا یکی دوماه تحمل می کند اما شوری را تحمل نمی‌کند. این گیاه مقدار زیادی علوفه تولید می کند و با توجه به ذخیره ی آبی که در گیاه دارد عطش و تشنگی حیوان را نیز برطرف می نماید. کاکتوس می تواند منبع غذایی خوبی برای گاو، گوسفند و... باشند.

این گیاهان به صورت های مختلف وجود دارد حتی به صورت درخت و درختچه نیز وجود دارد. که اغلب آنها دارای میوه است و از نظر تجاری حائز اهمیت است.

کاکتوس در شهرهای بوشهر، یزد و... درمزارع خصوصی و تجاری کاشت، داشت و برداشت شده است. 13

شاه پسند ، ختمی ، شمعدانی - تاج خروس ، اطلسی و... از گیاهان مقاوم و کم آب خواه هستند.

د) علف ها

یونجه ها به عنوان علوفه های مقاوم و نیمه مقاوم در برابر خشکی هستند.

یونجه های نیک شهری و بمی به عنوان یونجه های مقاوم به خشکی و رقم یزدی و بغدادی به عنوان نیمه مقاوم هستند.

نی ها

نیزارهای خوزستان - جازموریان و دریاچه هامون از مهم‌ترین نی زارهای ایران هستند.

از نی ها علاوه بر استفاده های تزیینی عصا و... برای ساخت کاغذ ، علوفه ی دام و... استفاده می شود.

ان شاءا... روش های فوق بتواند تدبیری بر بیداد بی آبی باشد.

امید است همکاری و هماهنگی بیشتر و بهتری بین دولت و ملت، به ویژه در بخش کشاورزی صورت گیرد تا با صرفه جویی و استفاده ی بهینه از گوهر آب، علاوه بر اینکه از بحران، تنش و بیداد بی آبی عبور می کنیم شاهد سرسبزی، طراوت، خرمی و زیبایی ایران و جهان باشیم. همچنین با صلح، دوستی و امنیت جهان سبزتر و زیباتری را برای جهانیان آرزومندیم.

منابع:

1- اینترنت - گوگل

2- سپهری، سهراب ، مجموعه ی شعر و ترانه

3-حافظ، غزلیات ، غزل شماره 374

4-با استفاده از مجله یونسکو

5-همان منبع

6-اینترنت – گوگل

7-روزنامه اطلاعات 2/6/98

8-با استفاده از مجله ی یونسکو

9-با استفاده از اینترنت – گوگل و خبرگزاری تسنیم

10-اینترنت – گوگل

11-همان منبع

12-همان

13- به نقل از خبرنگاری صدا و سیمای مراکز بوشهر، مرکزی و یزد