پنجشنبه, ۰۹ فروردین ۱۴۰۳

تحلیل روز: آبخیزداری و آبخوانداری، معجزه ای در انتظار معجزۀ تزریق اعتبارات!

 

 

 

 

به بهانه آغاز بارش های فصلی، سیلاب و خسارت های سنگین

کاج پرس- 11/ 08/ 1401

 

حدود 28 سال پیش به همراه گروهی از خبرنگاران و به دعوت وزارت جهادسازندگی وقت، یعنی قبل از ادغام با وزارت کشاورزی، برای تهیه گزارشی از اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری در استان فارس به منطقه گربایگان در حوزۀ شهرستان فسا این استان که تقریبا جزو معدود و انگشت شمار طرح های آبخیزداری و آبخوانداری کشور بود اعزام شدیم.

دکتر نیک آهنگ کوثر، استاد بحق فرهیخته آبخوانداری کشور، میزبان ما بود و پس از چندین کیلومتر طی مسیر در بیابان به بهشتی که ساخته بود رسیدیم. باور کردنی نبود! یک بهشت واقعی وسط بیابان بی حاصل، جایی که تا چند سال پیش از آن تقریبا هرساله محل عبور سیلاب های مخرب و ویرانگر بود، حال پوشش گیاهی از انواع درختان و علف ها و پذیرای پرندگان و جانوران بومی؛ یک اکوسیستم کامل! به گونه ای که اغلب روستاییان منطقه به لحاظ کم آبی و بیابانی شدن مهاجرت کرده بودند و قبل از اقدامات دکتر نیک آهنگ کوثر تعداد 10 تا 12 حلقه چاه آنهم با آب شور داشت ولی در آن زمان یعنی سالهای 72 73 به 120 حلقه چاه پر آب رسیده بود و زمینه را برای مهاجرت معکوس روستاییان از شهر به روستا فراهم آورده بود.

 

تمام اینها دسترنج چند سال تلاش شبانه روزی از سال 1363 توسط مردی بود که به نعمت های خدادادی مانند آب و خاک، اعتقاد راسخ داشت و حتی به بقول خودش، «آب، برکت زمین است و ما هنوز ناشکریم و با تواضع تمام آرزو می کند؛ کاش به اندازه خرخاکی برای سرزمینش سودمند باشد.»

به یاد دارم موفقیت این طرح عظیم موجب شد دکتر محمدتقی امانپور، اولین و آخرین و تنها معاون آموزش و تحقیقات وزارت جهادسازندگیاجرای طرح دیگری در منطقه آب باریک بم را آغاز کند و برای اجرای آن بودجه نسبتا کلان 100 میلیون دلاری از دولت بگیرد. باز هم از خبرنگاران برای بازدید از آن دعوت شد. به بیابانی لخت و بی آب و علف رفتیم که تعدادی ماشین آلات و نهالستانی آماده کرده بودند ولی تقریبا هیچ خبری از آبادانی و کار نبود که مسئول جهاد گفت قرار است چه و چه بشود ولی در سال 1380 با انحلال وزارت جهادسازندگی طرح متوقف شد و بسیاری از نهال های آماده کاشت، همانجا خشکید.

هر چند، چند سال بعد، این پروژه و طرح های مختلف دیگر فعال شد و اکنون از منطقه آب باریک بم به عنوان معجزه آبخیزداری نام می برند اما پیشرفت و اجرای عملیات آبخیزداری همچنان با کندی و اکراه مسئولان در اختصاص بودجه روبرو هستند.

به گفته هوشنگ جزی، « مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 125 میلیون هکتار از اراضی کشور نیازمند طرح های آبخیزداری است، که از این مساحت، 33 میلیون هکتار مورد مطالعه قرار گرفته و طرح مدیریت آبخیزداری و آبخوانداری در 16 میلیون هکتار از این اراضی اجرا شده است»، یعنی به واقع حدود 13درصد از مساحت مورد نیاز اجرای طرح های آبخیزداری مورد عنایت و لطف قرار گرفته است و به رغم هشدار کارشناسان و متخصصان، تهیه گزارش های کارشناسی رسانه های تخصصی دربارۀ خسارات چندین میلیاردی سیل و پیشگیری از این همه خسارت با اجرای هزینه های به نسبت جزئی عملیات آبخیزداری در مقایسه؛ تاثیری در لطف و توجه تصمیم گیرندگان و مسئولان برای اختصاص بودجه در این زمینه نداشته است.

 

هوشنگ جزی مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک و مدیر مرکز بین المللی مدیریت جامع حوزه آبخیز و منابع زیستی در مناطق خشک و نیمه خشک سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور در گفت و گویی با خبرنگار ایانا، در آذرماه گذشته ضمن اشاره به درخواست های نمایندگان مجلس و مردم، اجرای طرح های آبخیزداری در سال پیش رو را منوط به تامین بودجه و اجرایی شدن تخصیص اعتبارات دانست.

وی در این مصاحبه یادآور شده بود؛ «در برنامه ششم توسعه، اجرای عملیات آبخیزداری به میزان 10 میلیون هکتار یعنی متوسط سالیانه دو میلیون هکتار با اعتبار مورد نیاز 4 هزار میلیارد تومان، مورد تاکید قرار گرفته است.»

با این احتساب یعنی اجرای سالی 2 میلیون هکتار، چیزی حدود 50 سال طول می کشد که کلیه مناطق مورد نیاز طرح های آبخیزداری به مرحلۀ اجرا برسد! از سویی براساس گزارش های منعکس شده توسط فرمانداری ها و مسئولان بخش ها و شهرستان های مختلف در سال 1400 به طور متوسط در هر کدام از سیلاب ها در مناطق کشور رقم خسارت ها افزون بر ده ها میلیارد تومان بوده است که این جدای از خسارات جانی است و فقط شامل تاسیسات زیربنایی، جاده ها، پل ها، ساختمان ها، اراضی و محصولات کشاورزی، لوازم نقلیه و ... می شود. حال "تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل!"

جزی، در زمینه سایر آثار مثبت و درخور توجه اجرای طرح های آبخیزداری در ترسالی و خشکسالی، اظهار داشت: آبخیزداری خسارت حاصل از سیلاب را تا 70 درصد کاهش می‌دهد و سالانه سبب نفوذ 530 متر مکعب آب در هکتار در مناطق کوهستانی و پرشیب و 1000 متر مکعب آب در هکتار در مناطق دشتی و آبخوان ها می‌شود.

وی اضافه کرد: همچنین هر هکتار آبخیزداری سالانه 9 تن در هکتار فرسایش خاک و 6 تن در هکتار رسوب را کاهش می‌ دهد و موجب تولید سالانه 120 کیلوگرم علوفه در هر هکتار می‌شود.

در همین گفت و گو، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور با اشاره به اینکه « در سال جاری اعتبارات از محل صندوق توسعه‌ ملی حذف شده است و طرح ها از منبع اعتبارات اسناد خزانه تامین می‌شوند، خاطرنشان کرد: اجرای طرح های مدیریت آبخیزداری و آبخوان داری در حوزه های مذکور در کشور مستلزم اطمینان یافتن از تخصیص بودجه های در نظر گرفته شده و بخصوص از محل اعتبارات نقدی است،‌ اعتبارات از نوع اسناد خزانه اجرای اقدامات را با توجه به شکل اعتبارات آبخیزداری با چالش مواجه می کند به گونه ای که امکان کار کردن را تا 50درصد کاهش می دهد و تخصیص کامل اعتبارات مصوب و نقدی نیز لازم و ضروری است.»

 

بسیاری از کارشناسان براین باورند که با وجود آنکه اعتبارات اسناد خزانه غیرنقدی است و پیمانکار ۳ سال دیگر می تواند پول خود را دریافت کند، لذا پیمانکاران رغبتی به اجرای این پروژه ها ندارند و اگر بپذیرند، پول بیشتری می‌خواهند، در حالی که با اعتبار نقدی، پیمانکاران هم پول کمتری پیشنهاد می دهند.

این مقام مسئول در رابطه با کنترل فرونشست ها در سال جدید، گفت: « مطالعه بر روی نقاط فرونشست در کشور انجام شده است و آبخوان ها برای تغذیه مصنوعی شناسایی شده اند که در صورت تخصیص اعتبار، در اولویت اقدامات سازمان قرار خواهد گرفت.

وی با تاکید بر اینکه موضوع فرونشست یک موضوع چند وجهی است و با تغذیه آبخوان ها، تنها شرایط کنترل می شود، افزود: حل مشکل فرونشست و جلوگیری از بحران، در گرو اقدام دستگاه های مسئول در جلوگیری از برداشت بی رویه منابع آب زیرزمینی و نظارت جدی بر حفر چاه ها در این مناطق است.»

گفتنی است مصاحبه مدیرکل آبخیزداری در اوایل آذرماه به دنبال ارائه پیش نویس 17 ماده ای طرح آبخیزداری و آبخوان داری به مجلس بود که روز 12 مهرماه 1400 در صحن علنی مجلس شورای اسلامی اعلام وصول شد و برای بررسی بیشتر به کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی و محیط زیست مجلس فرستاده شد که بنا به اعلام سخنگوی این کمیسیون، اکثریت اعضای کمیسیون کشاورزی با طرح موافقت کردند.

این در حالی است که به عنوان مثال در سفر دولت سیزدهم به استان گلستان در 13 اسفند 1400مبلغ 20 میلیارد تومان اعتبار برای اجرای طرح های آبخیزداری اختصاص یافت ولی به گفته محمد عباسی رییس اداره حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، این اداره کل برای سال ۱۴۰۰، اجرای ۵۶ طرح آبخیزداری و آبخوانداری را در استان تعریف کرده بود که اعتبار ۱۸ طرح آن از محل اعتبارات تخصیصی سفر دولت سیزدهم در روزهای پایانی سال مالی ۱۴۰۰ تامین شده است.

باید یادآور شد: استان گلستان دارای تنوع اقلیمی از نیمه مرطوب معتدل تا نیمه خشک، گرم و سرد بوده و منابع طبیعی آن شامل کوهستان های مرتفع، دشت هموار، مناطق پست و شوره زار و دریا است که حوزه های آبخیز در این خطه ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار است که یک میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار آن نیاز به کار آبخیزداری دارد.

 

در همین رابطه مدیر کل دفتر فنی استانداری فارس در گفتگویی با سرویس اقتصادی تماشا از کمبود اعتبارات اجرای طرحهای آبخیز داری کشور و اختصاص ناعادلانه سهم استان فارس، انتقاد می کند.

وی با اشاره به موضوع جلوگیری از رانش زمین و سیلاب های مخرب، افزایش آب سفره های زیرزمینی و سطحی، حفظ مراتع و محیط زیست به اهمیت بررسی راهکارهای آبخیزداری حوزه شهری شیراز و مهارلو می پردازد.

دکتر امیر حسین جمشیدی، سیل فروردین سال 1398 شیراز را درس تلخی برای توجه هر چه بیشتر به مقوله آبخیزداری مخصوصاً در حوزه های شهری و سکونت گاه های انسانی می داند.

وی با اذعان به کاهش پروژه های آبخیزداری در سال های اخیر بر خلاف سال های ابتدای انقلاب اسلامی که اهمیت خاصی به حفظ پوشش خاک حاصلخیز در تمام کشور مخصوصاً استان فارس داده شده بود با وجود قوانین و مقررات خاص که تسهیل گر و توجیه کننده تخصیص اعتبارات در مبحث آبخیزداری هستند بازگشت به گذشته و اجرای طرح های مفید آبخیزداری را مهم و حیاتی بر می شمرد.

مدیرکل دفتر فنی استانداری فارس لزوم تأمین آب آشامیدنی و زراعی را موجب تخصیص اعتبارات کلان عمرانی به ساخت سدها و شبکه های آبیاری و آبرسانی می داند و می گوید: این موضوع موجب غفلت در اجرای طرح های بسیار مهم آبخیزداری در بالا دست این پروژه ها شده است.

«دکتر جمشیدی اجرای این طرح ها را موجب کاهش انباشت رسوبات در سدها و افزایش طول عمر سرمایه گذاری های کلان ملی ذکر کرده و عنوان می کند: اجرای این طرح ها همچنین موجب کاهش رانش زمین و جلوگیری از بوجود آمدن صحنه های دلخراش و مرگباری نظیر سیل است.

وی از میزان بودجه آبخیزداری کشور که سال گذشته 700 میلیارد تومان برای کل کشور بوده، انتفاد و اظهار امیدواری می کندکه در سال های آینده این کمبود اعتبار جبران گردد.

مدیر کل دفتر فنی استانداری فارس تشکیل کارگروه آبخیزداری و مدیریت پایدار حوزه آبخیز دریاچه مهارلو - شیراز را گام مؤثری در اجرای مباحث فوق و کاهش مخاطرات ناشی از عدم اجرای طرح های آبخیز داری می داند.»

 

مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان نیز در سال 97 طی گفت وگویی با ایرنا، گفته بود: «كمبود اعتبارات دلیل اصلی اجرا نشدن طرح های آبخیزداری در بیش از پنج میلیون هكتار از عرصه های بیابانی این استان است.

علینقی حیدریان افزود: براساس برنامه پنجم و ششم توسعه باید در بیش از پنج میلیون هكتار از عرصه های بیابانی سمنان طرح آبخیزداری به منظور جلوگیری از پیشروی سیلاب ها در اراضی كشاورزی و فرسایش بادی انجام بشود كه اكنون به دلیل كمبود اعتبار تنها در 200 هزار هكتار از این عرصه اجرا شده است.

وی با بیان این كه برای اجرای این طرح در سمنان بیش از 500 میلیارد ریال اعتبار نیاز است، اظهار داشت: حجم سرعت تبخیر آب در این استان در مقایسه با سایر استان های كشور بسیار قابل توجه است و طرح های آبخوان داری در جلوگیری از تشدید پدیده خشكسالی در عرصه های طبیعی این استان بسیار تاثیرگذار است.

وی در این گفتگو ادامه داد: 13دشت از مجموع 26 دشت موجود این استان به دلیل كاهش محسوس پوشش گیاهی در شرایط فرا بحرانی قرار دارد و در 10 سال گذشته بیش از یكصد هكتار از اراضی كشاورزی سمنان به دلیل اجرا نشدن طرح های آبخیزداری و جاری شدن سیل از بین رفته است و ادامه این روند به افزایش مهاجرت از مناطق روستایی سمنان می انجامد.
حیدریان تصریح كرد: تخصیص نیافتن به موقع اعتبارات همواره یكی از دغدغه های اساسی این اداره كل بوده و رفع معضل فرسایش بادی و كم آبی در عرصه های طبیعی استان نیازمند توجه ویژه مدیران كشوری است.

مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری سمنان ادامه داد: برای اجرای طرح های آبخیزداری در عرصه های طبیعی استان علاوه بر كمك دولت و مجلس، باید از مشاركت مردم، نیكوكاران، نهادها، مسوولان نظام، دولت و دستگاه های اجرایی در اجرای طرح‌ بهره مند شد.

وی بیان داشت: آبخیزداری مجموعه ای از عملیات مكانیكی است كه با مهار و نفوذ سیلاب بر روی عرصه های آبخیز موجب احیا كمی و كیفی منابع آب و خاك، تقلیل و حتی حذف خسارتهای مستقیم و غیرمستقیم و در نتیجه بهینه سازی محیط زیست می شود.»

 

به واقع اوضاع اعتبارات برای اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوانداری در استان های دیگر و سایر مناطق سیل خیز کم و بیش بر همین منوال است و یا مبلغ اعتبار تخصیصی کافی نیست یا زمان پرداخت آن تاخیر دارد.

باید یادآور شد در پیش نویس 17 ماده ای طرح آبخیزداری و آبخوانداری که بیش از یک سال از اعلام وصول آن به مجلس و موافقت اکثریت اعضای کمیسیون کشاورزی با آن می گذرد، از کلماتی مانند موظف است، مکلف است و باید توسط سازمان جنگل ها انجام شود و یا مطالعه، تحقیق و اجرا و هزینه شود به کرات استفاده شده ولی اشاره ای به اینکه از کدام منبع اعتباری یا مالی و به چه میزان تامین شود؛ نشده است!

حال این سوالات پیش می آید که وقتی از آبخیزداری به عنوان معجزه نام برده می شود آیا اجرای آنهم به صورت معجزه و یا خود به خودی و بدون هزینه مورد انتظار است!؟

به رغم ارائه گزارش های تخصصی کارشناسی و مصاحبه های مطبوعاتی مدیران کل در دوره ها و سال های مختلف و مدیران استانی متولی طرح های آبخیزداری در خصوص کمبود اعتبارات، تعداد طرح های لازم و ضروری برای اجرا و برآوردهای کارشناسی هزینه این طرح ها و در سطح کلان، ارائه پیش نویس 17 ماده ای که نگاهی کامل و جامع به چگونگی و راهکارهای مناسب برای اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوانداری داشته است؛ آیا واقعا ضرورت اعمال این پروژه ها به منظور جلوگیری از خسارات جانی و مالی انبوه از جانب دولت و تصمیم گیران احساس نمی شود!؟ آیا هشدارهای هواشناسی مبنی بر احتمال بارش های رگباری و وقوع سیلاب در فلان منطقه و عدم توقف در کنار رودخانه ها و... توسط پیامک به شهروندان کافی است؟ پس کشاورزان، به فرض دیدن و توجه به پیامک، با مزرعه و محصولات زراعی و باغی اشان چه کنند؟ می توانند مزرعه را به منطقه امن حمل کنند؟

 

حجت اله انصاری (جابری)

 

 

------------------------------------

 

به شبکه های اجتماعی ما بپیوندید:

 

کانال تلگرام: http://www.t.me/kajpress00

پیج اینستاگرام: https://www.instagram.com/kajpressnews

 

 

 

  

 

 

33561927783576807403

  

تمامی حقوق مادی معنوی سایت محفوظ است .